پیامدهای برگزاری اجلاس گروه هشت برای ایران

اجلاس سران گروه هشت مرکب از هشت کشور پیشرفته و صنعتی جهان به لحاظ تصمیمات مهمی که در آن اتخاذ می‌شود، یکی از رویدادهای مهم در عرصه سیاسی و اقتصادی جهان محسوب می‌گردد. اهمیت این اجلاس به ویژه از آن رو مورد توجه است که این کشورها به منظور اتخاذ تصمیم‌های هماهنگ در چندین نشست در سطوح مختلف در طول سال تشکیل جلسه می‌دهند و در نهایت در اجلاس سران در مورد مسائل مورد نظر خود به توافق می رسند. در عین حال، نشست سران گروه هشت به دور از هیاهوی تبلیغاتی نوعی رقابت را برای کشورهای میزبان به وجود آورده است و نشان دهنده روندهای سیاسی و اقتصادی در میان مهمترین کشورهای جهان است که می‌تواند بر دیگر کشورهای جهان تأثیرگذار باشد.

در سی و سومین اجلاس سران گروه هشت در هایلیگن دام در آلمان که به مدت سه روز از 6 تا 8 ژوئن2007 ادامه داشت، مهمترین مسائل بین‌المللی به بحث گذاشته شد و در نهایت تصمیماتی در مورد آنها اتخاذ گردید. با این حال، اجلاس اخیر به ویژه با توجه به مسئله هسته‌ای ایران و مطرح شدن مسئله استقرار سپر دفاع موشکی امریکا در اروپا و نیز اظهارات رئیس جمهور روسیه دراین مورد برای ایران از اهمیت بیشتری برخوردار بود. نوشتار حاضر بر آن است تا با بررسی اجمالی جایگاه گروه هشت و اهمیت تصمیمات آن، اجلاس اخیر را مورد تحلیل قرار دهد و در نهایت پیامدهای آن را برای ایران بررسی کند.

نگاهی به تاریخچه گروه هشت

سابقه تشکیل گروه هشت به سال 1975 باز می‌گردد، در آن زمان به دنبال شوک نفتی 1973 و فروپاشی سیستم تبادل ارز برتون وودز که به بحران در اقتصاد جهانی منجر شده بود، کشورهای قدرتمند و صنعتی جهان یعنی آمریکا، کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ژاپن و انگلیس تحت عنوان گروه هفت در قصر رامبویه در پاریس تشکیل جلسه دادند. روسیه در سال‌های بعد از پایان جنگ سرد و به ویژه با توجه به اهمیت سیاسی و امنیتی این کشور در جهان در سال 1998 رسماً به این گروه پیوست و نام آن را به گروه هشت تغییر داد. با این حال روسیه در مباحث اقتصادی گروه هشت شرکت نمی کند. رئیس کمیسیون اروپا نیز به عنوان عضو ناظر در تمامی جلسات گروه هشت حضور دارد.

مهمترین هدف برگزاری این نشست‌ها هماهنگ سازی سیاست‌های کشورهای صنعتی برای مقابله با بحران‌های جهانی است که می تواند آثار منفی بر نظام اقتصادی آنها و حتی نظام اقتصادی جهانی بر جای بگذارد. با این حال و هر چند که در سال‌های اولیه شکل گیری گروه هشت، مسائل مالی و اقتصادی محور مذاکرات را تشکیل داد، تحولات دهه‌ 1980 باعث شد مسائل سیاسی و امنیتی نیز مورد توجه خاص رهبران کشورهای گروه هشت قرار گیرد. در سال‌های اخیر با وجود اهمیت یافتن کشورهایی نظیر چین، هند، برزیل و اسپانیا در عرصه مسائل اقتصادی، کشورهای گروه هشت مایل به پذیرش آنها در جمع خود نیستند. در این رابطه تنها جلساتی با عنوان گروه هشت+ پنج (G8+5) برگزار می شود که شامل جلساتی با حضور وزرای دارایی و انرژی گروه هشت و کشورهای چین، مکزیک، هند، برزیل و آفریقای جنوبی است.

گروه هشت فاقد دبیرخانه است و ریاست آن به صورت سالانه به یکی از کشورهای عضو سپرده می‌شود. تنها برای دست‌یابی به هماهنگی بیشتر، قبل از برگزاری اجلاس سران نشست‌هایی با حضور وزرای خارجه و یا وزرای اقتصاد وخزانه داری کشورهای عضو برگزار می‌شود تا برای نشست سران توافق‌های کلی به دست آید. به طور کلی، موضوعات مورد بحث در جلسات گروه هشت طیف وسیعی از موضوعات شامل امور خارجی، تروریسم، توسعه اقتصادی و اجتماعی، نیروی کار، تجارت، انرژی، حاکمیت قانون، بهداشت و محیط زیست را در بر می‌گیرد. با این حال، مهمترین وجه اجلاس گروه هشت بررسی تصمیمات سیاسی، اقتصادی و امنیتی است که می تواند نشان دهنده روند کنونی سیاست‌های آنها و یا روندهای آینده باشد که برای تمامی کشورهای جهان بسیار حائز اهمیت است.

موضوعات مهم اجلاس اخیر سران

سی و سومین اجلاس سران ?گروه هشت کشور صنعتی از ششم تا هشتم ژوئن 2007 به ریاست آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان در هایلیگن دام واقع در شمال آلمان برگزار شد. در این اجلاس بررسی وضعیت اقتصادی جهان و چالش‌های بین‌المللی، تغییرات اوضاع اقلیمی و افزایش دمای زمین، معضلات آفریقا و به ویژه رشد بیماری‌های مسری از جمله ایدز، مالاریا و سل در این قاره، سپر دفاع موشکی آمریکا برای اروپا، مسائل خاورمیانه و عدم تکثیر تسلیحات هسته‌ای و آینده کوزوو مورد توجه قرار گرفتند. در خصوص مسئله کوزوو به علت مخالفت سرسختانه روسیه و احتمال قوی رأی وتوی این کشور در شورای امنیت، اجلاس موفق نشد تا برای حل مسئله مذکور و تعیین زمانی برای رأی‌گیری درباره این موضوع در شورای امنیت سازمان ملل متحد به توافقی دست یابد. فرانسه با ارائه طرحی در اجلاس اخیر خواهان تعویق رأی‌گیری شورای امنیت درباره استقلال کوزوو به مدت شش ماه شده بود. اما همان طور که اشاره شد روسیه تاکنون با هر رأی‌گیری و یا اقدامی که به استقلال کوزوو از صربستان منجر شود، مخالفت کرده است.

از دیگر مسائل قابل توجه در این اجلاس دست‌یابی به تفاهم میان رهبران کشورهای بزرگ صنعتی در مورد لزوم کاهش میزان تولید گازهای گلخانه‌ای بود.

از جمله تصمیمات دیگر اعلام شده در بیانیه پایانی گروه هشت تأکید رهبران کشورهای عضو درخصوص تخصیص 60 میلیارد دلار بودجه به منظور مقابله با بیماری‌های ایدز، سل و مالاریا در آفریقا بود. با این حال، جدول زمانی مشخصی برای تخصیص چنین بودجه ای تعیین نشده است.

طرح سپر دفاع موشکی آمریکا و برنامه هسته‌ای ایران از بحث برانگیزترین موضوعات اجلاس اخیرگروه هشت به شمار می‌رفت.

برنامه هسته ای ایران

یکی از موضوعات مهم در دستور کار اجلاس گروه هشت سال جاری در آلمان مسئله برنامه هسته‌ای ایران بود. این امر به ویژه در پی پایان مهلت مقرر در قطعنامه قبلی شورای امنیت سازمان ملل از اهمیت بیشتری برخوردار بود. در بیانیه پایانی اجلاس، سران گروه هشت نگرانی عمیق خود را از اقدامات ایران در استمرار برنامه هسته‌ای خود ابراز کردند و از ایران خواستند تا به تعهدات بین‌المللی خود و قطعنامه های شورای امنیت مبنی بر توقف غنی سازی اورانیوم احترام بگذارد. در این بیانیه ضمن انکه بر لزوم استمرار مذاکرات با ایران تأکید شده، آمده است: «در صورتی که ایران همچنان به خواست شورای امنیت بی‌اعتنایی کند، ما از استفاده از دیگر ابزارهای متناسب با وضعیت کنونی همان طور که در قطعنامه 1747آمده، حمایت می‌کنیم.» همچنین سران گروه هشت در این بیانیه از ایران خواسته اند تا نقشی فعال و سازنده در منطقه خاورمیانه به عهده گیرد. در این بیانیه آورده شده: «ما تهدیدهای حکومت ایران نسبت به اسرائیل و تکرار انکار واقعه هلوکاست توسط نمایندگان دولت ایران را محکوم می‌کنیم.»

آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان، در خصوص لحن تند بیانیه پایانی گروه هشت درباره ایران گفت که اظهارات اخیر رییس‌جمهور ایران درخصوص اسرائیل از جمله دلایلی بود که گروه هشت به صدور چنین بیانیه‌‌ای دست زده است. وی اظهارات رییس جمهور ایران در خصوص اسرائیل را مطلقاً غیر قابل قبول دانست. همچنین برخی سران گروه هشت در حاشیه این اجلاس استمرار بحران هسته‌ای ایران را نگران کننده دانستند، از جمله نیکولا سارکوزی، رئیس‌جمهور فرانسه تشدید تحریم‌ها علیه ایران را لازم و ضروری دانست. وی تأکید کرد: «به نظر من برای اینکه مقامات ایرانی را به میز مذاکرات بکشانیم باید پیامی قاطع‌تر در قالب تشدید تحریم‌ها به ایران بدهیم.» از سوی دیگر، رومانو پرودی، نخست وزیر ایتالیا، از فقدان استراتژی مشخص در گروه هشت درباره گام‌های بعدی در رابطه با ایران ابراز نگرانی کرد.

طرح سپر دفاع موشکی آمریکا

طرح جدید آمریکا برای ایجاد سپر دفاع موشکی در اروپای شرقی از همان ابتدا با اعتراض شدید روسیه روبرو شد. آمریکا درصدد ساخت 10 رهگیر موشکی در لهستان و یک ایستگاه پیشرفته رادار در جمهوری چک است تا اروپا را در مقابل موشک های بالستیک دوربرد محافظت کند. قرار است سیستم دفاع موشکی مزبور تا سال 2013 به بهره برداری برسد. آمریکا تأکید دارد که این طرح هیچ گونه توان تهاجمی ندارد. مقام‌های آمریکایی در توجیه این طرح ادعا می‌کنند که بر اساس پیش بینی های اطلاعاتی آنها با مسلح شدن ایران به موشک‌های دوربرد تا سال 2015، اروپا و آمریکا به راحتی می‌توانند هدف قرار گیرند. این طرح در واقع نوع کاملتری از استقرار ایستگاه‌های رادار است که در زمان جنگ سرد در کشورهایی نظیر ترکیه و حتی در ایران در برابر تهدید شوروی نصب شده بود. در این رابطه، ایستگاه‌هایی که در ایران قرار داشتند از اهمیت خاصی برخوردار بودند، ایستگاه های ردیابی در نوشهر و کبکان در شمال ایران با توجه به نزدیکی به مرزهای شوروی بسیار با اهمیت تلقی می‌شدند. با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، آمریکا تلاش زیادی برای جایگزینی این ایستگاه‌ها با موارد مشابه آنها در ترکیه به عمل آورد. ایستگاه راداری کبکان در حدود 1200 کیلومتری مرکز آزمایش‌های هسته‌ای شوروی قرار داشت و به این خاطر برای آمریکا بسیار حائز اهمیت بود. اطلاعات دریافت شده از این ایستگاه‌ها تأثیر بسیار مهمی برای آمریکا در مذاکرات سالت-2 با شوروی داشت. با از دست رفتن این ایستگاه‌ها، آمریکا نتوانست تا سال 1984 برای آنها جانشینی پیدا کند. حتی ایستگاه راداری که در ترکیه به این منظور تأسیس شد بسیار دورتر از شوروی قرار داشت و به خاطر کوهستانی بودن منطقه قادر نبود به دقت ارتعاشات ناشی از آزمایش‌های موشکی شوروی را اندازه گیری کند.

با خاتمه جنگ سرد، آمریکا و روسیه در جهت نوسازی روابط استراتژیک خود برمبنای عدم تهدید یکدیگر تلاش کردند. اما لغو یک‌جانبه معاهده ای.بی.ام(پیمان موشکهای ضدبالستیک- 1972) از سوی آمریکا موجب اعتراض شدید روسیه گردید. سیاست جدید آمریکا مبنی بر استقرار سپر موشکی در پایگاه‌های لهستان و چک ازسوی روسیه بمنزله احیای طرح"جنگ ستارگان"تلقی شده و واکنش شدیدان کشور را به همراه داشته است، به نحوی که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در جریان اجلاس سران گروه هشت اظهار داشت که اگر طرح "جنگ ستارگان"فعال شودروسیه سلاحهای هسته ای خود را به طرف اروپانشانه خواهد رفت. وی تأکید کرد در صورت اجرای طرح مزبور، که به اعتقاد مسکو اقدامی علیه روسیه می‌باشد، قاره اروپا، توسط موشک های روسی هدف گیری خواهد شد. روسیه حتی در 29 ماه مه سال جاری و در اقدامی آشکار در اعتراض به طرح سپر دفاع موشکی آمریکا موشک جدیدی از نوع RS-24 را آزمایش کرد. به گفته مقام‌های روسی این سامانه موشکی می‌تواند از هر گونه سپر دفاع موشکی عبور کند. این موشک از شهر پلسه‌ژک در شمال روسیه شلیک شد ، کمتر از یک‌ ساعت بعد شش ‌هزار و پانصد کیلومتر دورتر، در شبه‌‏جزیره کامچاتکا در اقیانوس آرام در محل تعیین‌شده فرود آمد.

از دید برخی از تحلیلگران تحولات مذکور نشانگر ان است که روسیه همان منافع و خطوط کلی استراتژی زمان اتحاد جماهیر شوروی سابق را دنبال می‌کند، اما با این تفاوت که دیگر نمی‌خواهد به سمت تقابل همه جانبه با آمریکا و غرب پیش برود بلکه با معامله‌گری‌های سیاسی و استراتژیک مایل است هم موقعیت خود را تثبیت کند و هم با غرب تعامل داشته باشد. از همین رو، باید بازیگری روسیه در روابط با ایران را نیز با این مولفه ها سنجید و ارزیابی کرد. از سوی دیگر، روسیه همچنان اروپای شرقی را حیاط خلوت خود می‌داند و بنابراین حاضر است منافع و تعاملات خود با همسایه جنوبی‌اش را به نفع استراتژی خود در اروپای شرقی قربانی کند.

در این رابطه، زیبگنیو برژینسکی اظهار داشته است که استراتژیست‌های کرملین مطمئناً از تصور زمین‌گیر شدن آمریکا نه تنها در عراق بلکه در جنگ احتمالی با ایران که می‌تواند موجب افزایش شدید قیمت نفت خام شود، خرسند خواهند شد.

به این ترتیب، پوتین به انجام مذاکرات استراتژیک آمریکا با روسیه و حتی مشارکت آمریکا در بخشی از طرح دفاع موشکی اشاره کرده است که به ویژه شامل بهره‌برداری مشترک از یک ایستگاه رادار در جمهوری آذربایجان به نام «قبله» است. پوتین که به گفته مقام‌های روسی رسماً این طرح را در جریان مذاکرات دو جانبه خود در جریان اجلاس گروه هشت به جورج بوش، رئیس جمهور آمریکا پیشنهاد داده است،تأکید کرد: «ما فهم مشترکی از تهدیدهای پیش رو داریم اما روش مقابله ما با چنین تهدیدهایی متفاوت است.» استفان هدلی، مشاور امنیت ملی آمریکا، نیز بعد از مذاکرات دو طرف گفت که بوش هیچ پاسخ مشخصی به پیشنهاد پوتین نداده است و تنها آن را پیشنهادی جالب خوانده است. در اولین واکنش‌ها به پیشنهاد روسیه، یاپ دی هوپ شفر، دبیرکل ناتو پیشنهاد استقرار ایستگاه راداری در جمهوری آذربایجان را به عنوان بخشی از سیستم مشترک دفاع ضد موشکی آمریکا فاقد کارآیی در حفاظت اروپا در برابر حملات موشکی توصیف کرد. به گفته وی، رادار قبله بیش از حد به ایران نزدیک است و در صورت حمله موشکی ایران، این امر مانع از ردیابی موشک‌های ایران و مقابله با آنها خواهد شد.

ازسوی دیگر، مقام‌های جمهوری آذربایجان از پیشنهاد استفاده از ایستگاه راداری این کشور استقبال کرده‌ و چنین طرحی را عاملی برای ارتقای امنیت منطقه‌ دانسته‌اند. محمدیاروف، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان، تأکید کرد این کشور برای انجام مذاکرات مذاکرات دو جانبه یا سه جانبه با روسیه و آمریکا در خصوص این پیشنهاد آماده است. به گفته وی، استفاده آمریکا و روسیه از این ایستگاه راداری به روابط جمهوری آذربایجان با ایران یا هیچ کشور دیگری صدمه نمی‌زند. همچنین آیدین میرزازاده، معاون کمیته امور دفاعی و امنیتی پارلمان جمهوری آذربایجان، نیز با استقبال از طرح روسیه تأکید کرد از آنجا که این ایستگاه راداری متعلق به جمهوری آذربایجان است، این مسئله می‌تواند به تقویت موضع ژئوپلتیکی این کشور منجر شود. به گفته وی، بر این اساس جمهوری آذربایجان نیز به عنوان یکی از طرف‌های مذاکره تلقی خواهد شد که این امر باکو را قادر خواهد ساخت تا از منافع ملی خود دفاع کند. با این حال، برخی کارشناسان در جمهوری آذربایجان از این احتمال خبر می‌دهند که امکان دارد پیشنهاد روسیه تنها یک بلوف باشد، چون ایستگاه راداری قبله بخش بسیار مهمی از سپر محافظتی ضد موشکی روسیه است و به این لحاظ بعید به نظر می‌رسد روسیه بخواهد آمریکا را در آن مشارکت دهد. به گفته این کارشناسان، جمهوری آذربایجان در صورت مشارکت روسیه و آمریکا در استفاده از این ایستگاه راداری برای مقابله با خطرات موشکی ایران خواهان کسب تضمین امنیتی از آنها در برابر این کشور است. با این حال، مقام‌های مذکور تأکید دارند که این ایستگاه راداری تنها یک سیستم دفاعی است.

لازم به ذکر است که فعالیت ایستگاه رادار قبله با توجه به اثرات بسیار مخرب زیست محیطی آن از سال‌ها قبل مورد اعتراض طرفداران محیط زیست قرار گرفته است. بر اساس یکی از گزارش‌ها به خاطر میزان بالای استفاده از انرژی برق معادل 300 مگاوات در این ایستگاه از زمان آغاز به کار آن حدود یک هکتار از زمین‌های اطراف آن سوخته‌اند و در اثر عبور خطوط برق با ولتاژ بالا در حدود 400 هکتار از جنگل‌های شمالی جمهوری آذربایجان ویران شده اند. مسئله دیگری که در این گزارش آمده آلوده شدن منابع آبی منطقه به مواد شیمیایی به ویژه فرئون است که برای سرد کردن دستگاه‌های نصب شده در این ایستگاه راداری به کار می‌رود. فرئون 500 تا 600 برابر بیش از سایر مواد شیمیایی به لایه ازون صدمه می‌زند.

پیشنهاد روسیه به آمریکا برای استفاده مشترک از ایستگاه راداری قبله در جمهوری آذربایجان در چارچوب طرح سپر موشکی آمریکا برای مقابله با برنامه موشکی ایران، واکنش شدید نمایندگان مجلس ایران را برانگیخته است. در این مورد، شماری از نمایندگان به ویژه اعضای کمیسیون امنیت ملی نسبت به اینکه ایران وجه المصالحه رقابت مسکو - واشنگتن قرار گیرد، هشدار داده اند. این نمایندگان خواستار پاسخ مناسب ایران به این طرح پیشنهادی شدند و آن را تهدید کننده منافع ملی ایران تلقی نموده اند.

نتیجه‌گیری:

اجلاس اخیر سران گروه هشت و اظهارات تند ولادیمیر پوتین در قبال طرح سپر دفاع موشکی امریکا، می‌تواند گویای این مسئله باشد که آمریکا و روسیه وارد مرحله ای چالش برانگیز در روابط خود شده‌اند که از زمان فروپاشی شوروی بی سابقه است. برخی کارشناسان مرحله جدید را که اولین نشانه‌های آن در چهل و سومین اجلاس امنیتی مونیخ دیده شد، جنگ سرد جدید نامیده اند. در اجلاس اخیر گروه هشت، رئیس جمهور روسیه کشورهای اروپایی را صریحاً به حمله موشکی تهدید کرد که این خود می‌تواند نشان دهنده رویکرد جدید روسیه در برابر اقدامات آمریکا و دیگر کشورهای غربی تلقی شود. در این رابطه چند نکته حائز اهمیت بنظر میرسد:

با افزایش قیمت‌های نفت دربازارهای بین المللی از 11 سپتامبر2001 به بعد، روسیه برنده اصلی در این ماجرا بشمار میرود. این روند به تقویت موقعیت روسیه به عنوان یک کشور مهم صادر کننده انرژی منجر شده است. بنابراین، با توجه به این برتری روسیه درصدد برآمده تا به چالش‌های امنیتی جدیدازسوی آمریکا با قاطعیت بیشتری پاسخ گوید.

از سوی دیگر، با توجه به در پیش بودن انتخابات ریاست جمهوری روسیه در مارس 2008، به عقیده برخی ناظران، روسیه در این مقطع سعی در قدرت‌نمایی دارد تا زمینه‌های ثبات سیاسی و اقتدار لازم را برای رئیس جمهور جدید فراهم کند. ضمن انکه موضع‌گیری اخیر پوتین را می‌توان واکنشی به برخی از تلاش‌های کشورهای غربی جهت تقویت رقبای سیاسی وی و همپیمانانش مرتبط دانست.

پیشنهاد پوتین برای بهره‌برداری مشترک روسیه و آمریکا از ایستگاه راداری قبله در جمهوری آذربایجان عملاایران را نشانه می‌گیرد واز اینرو به منزله تأیید مواضع آمریکا و کشورهای غربی در توجیه ضرورت استقرار سپر دفاع موشکی برای مقابله با ایران به عنوان عامل تهدید کننده امنیت بین‌المللی تلقی میگردد.

پیشنهاد پوتین همچنین می‌تواند نشانگر نگرانی فزاینده روسیه نسبت به احتمال عادی شدن روابط ایران و آمریکا تلقی شود، زیراتحقق این امر می‌تواند بازتاب‌هایی بر محیط استراتژیک روسیه در پی داشته باشد.

هرچندکه از همان ابتداعملی بودن این طرح و احتمال موافقت امریکاباان بسیارضعیف بودلیکن از انجائیکه حتی مقامات روسیه از جمله سفیر ان کشور در انگلستان اذعان نموده اندکه چنین سامانه هائی عوامل تهدیدکننده ای دربر دارد ، واکنش متناسب ایران به این موضعگیری روسیه ،ضروری مینماید. علاوه بر این، مناسب است تا هشدارهای لازم به برخی از کشورهای منطقه و به ویژه جمهوری آذربایجان داده شود که در چنین مسائل حساس باید منافع و ملاحظات امنیتی ایران را به دقت مورد توجه قرارداده وازورودبه هر طرحی علیه ایران اکیدا خودداری نمایند.