نفت، سياست‌خارجي و ديپلماسي

مقدمه

شايد امروزه هيچ‌کس منکر اين واقعيت نباشد که نفت سياسي‌ترين کالاي جهان است. قرار گرفتن حدود 70 درصد ذخاير نفت در يک منطقه خاص کره زمین، در حالي که بيشترين مصارف آن در مناطق بسيار دورتر از آن قرار دارد، نفت را به يک پديده ژئوپلتيک تبديل کرده است. در مورد گاز طبيعي نيز گر چه محل ذخاير آن قدري متفاوت، و به تبع آن ژئوپلتيک آن نيز با نفت متفاوت است، اما وضعيت کلي آن مشابه نفت است. محوريت نفت و گاز در سبد انرژي جهان با سهمي بيش از 65 درصد انرژي را به يک مقوله سياسي تبدیل کرده است.

در کشورهاي صنعتي، تا قبل از دهه 1970 انرژي را دست کم در ظاهر يک مقوله اقتصادي مي‌دانستند و نفت و گاز را به‌عنوان کالاهاي تجاري مي‌شناختند؛ اما بدون شک پس از آن بدون پرده‌پوشی، اين مقوله را يک مقوله استراتژيک و نفت و گاز را کالاهايي دانستند که بايد تحت کنترل و برنامه‌ريزي کامل درآيند و به هيچ وجه قابل واگذاري به نيروهاي بازار نيستند. به‌همین‌منظور آژانس بين‌المللي انرژي(IEA) در سال 1975 تأسيس شد. اين آژانس هماهنگ‌کننده راهبردهاي انرژي كشورهاي صنعتي است.

جمهوري اسلامي ايران يک کشور صاحب‌ ذخاير عظيم نفت و گاز است و علاوه بر آن در مرکز منابع مهم انرژي جهان و یکی از مهمترین مسیرهای انتقال آن واقع شده است. مرز آبي طولاني در جنوب و مرز خاکي طولاني در شمال با مهمترين كشورهاي صاحب ذخاير نفت و گاز، موقعيت ويژه‌اي را براي ايران در ژئوپلتيک انرژي جهان پديد آورده است، به‌طوری که حتی اگر خود نیز صاحب ذخایر نفت و گاز نبود، جایگاه ژئوپلتيكي تأثیرگذاری در انرژی جهان می‌داشت. جالب‌تر اين‌که ايران فصل مشترک و محل تلاقي ژئوپلتيک نفت و ژئوپلتيک گاز نيز هست.

بعيد است کسي به موقعیت ايران در نقشه جهان توجه کند اما به ياد نفت، گاز و انرژي نیافتد، و يا کشوري به رابطه با ايران بیاندیشد و از نفت و گاز آن غافل بماند. وابستگي اقتصاد داخلي و تجارت خارجي کشور به نفت، سياست خارجي ايران را به صورتي مضاعف با موضوع نفت گره‌زده است.

در ادامه ضمن تبيين تعاملات ميان انرژي و سياست خارجي، به تبيين لزوم ارتباط فعال ميان صنعت نفت و دستگاه ديپلماسي كشور و نیز بعضی از موانع آن خواهيم پرداخت. در پايان راه كارهاي نهادينه كردن اين ارتباط و تعامل نيز به اختصار مورد توجه قرار خواهد گرفت.

البته بدیهی است که اهمیت و محوریت نفت و انرژی در شئون مختلف کشور به سیاست خارجی و دیپلماسی محدود نمی‌شود. نفت با مقولاتي چون توسعه اقتصادی، امنیت ملی و سایر شئون مانند صنعت، سیاست داخلی و حتي جامعه‌شناسی سیاسی نیز در تعامل است.

منبع: کتاب مجموعه مقالات همایش ملی نفت و سیاست خارجی آبان ١٣٨٩

Download