در امتداد يك نگاه ( تاملي در روابط اسرائيل و تركيه )

اهميت

طي چند ماه گذشته، صحنه داخلي تركيه شاهد تحركات سياسي فراواني بود. زور آزمايي و كارزار دو جريان عمده و مهم سياسي در اين مقطع زمانی، درنهايت با موفقيت حزب عدالت و توسعه پايان پذيرفت. حزب عدالت و توسعه با گذشت پنج سال از روي كارآمدنش، تبديل به مهم‌ترين جريان اجتماعي و سياسي در تركيه شده است. تركيه سال‌هاست تلاش مي‌کند تا خود را به عنوان كشوري معرفي نمايد كه موفق شده است قرائت ميانه‌رويي را از اسلام در عرصه سياسي نشان دهد. اسلام گرايان تركيه با تاكيد بر ارزش‌هاي دموكراتيك، پذيرش اصول سكولاريسم و اعتقاد به مباني جمهوري لائيك تركيه، با ظرافت كوشيده‌اند كه حوزه‌هاي نفوذ خود را درجهان اسلام و منطقه خاورميانه نيز گسترش دهند و تركيه را به عنوان يك كشور قابل اعتنا و مهم در بين بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي معرفي نمايند. ايفاگري چنين نقش حساسي، ملزومات خود را مي‌طلبد كه اين ملزومات در سياست‌هاي عمل گرايانه مقامات ارشد در حزب اسلام‌گراي عدالت و توسعه به چشم مي‌خورد. روابط با اسرائيل در طي شش دهه اخير براي تمامي كشورها و نيروهاي سياسي منطقه، حساسيت برانگيز بوده است. علیرغم نزدیکی ترکیه به کشورهای اسلامی و اتخاذ مواضع انتقادی نسبت به واشنگتن و تل‌آویو طی چند سال گذشته، آنکارا تلاش نموده است روابط خود را با اسرائيل محكم و پايدار نشان دهد. نوشته حاضر با نگاهي به مناسبات تل‌آويو و آنكارا، ملاحظات، نگراني‌ها و اهداف طرفين را در استمرار اين روابط مورد بررسي و توجه قرار مي‌دهد.

تحليل:

شيمون پرز، رئيس جمهور اسرائيل، در سفر ماه نوامبر خود (‌آبان ماه) به تركيه، به نكته‌اي اشاره نمود كه اهميت تركيه را براي اسرائيل مشخص مي‌نمايد. او در تركيه اسلام ميانه‌رو و رهبران تركيه را وزنه‌اي در مقابل آنچه او «اسلام راديكال» ناميد، توصيف كرد، و پيروزي تركيه را با مسيري كه در پيش گرفته است، پيروزي همه مسلمانان، يهوديان، اعراب و اسرائيل دانست.

تركيه از اولين كشورهايي بود كه پس از اعلام موجوديت اسرائيل، دولت يهودي را در سال 1949، به رسميت  شناخت. روابط طرفين در طول دهه 50 تا 90 ميلادي متاثر از فضاي جنگ‌هاي ادواري اعراب و اسرائيل و فضاي ملتهب جهان دو قطبي بود. اسرائيل و تركيه روابط خود را از اوايل دهه 90 ميلادي گسترش دادند و تركيه اينك به يكي از نزدیک‌ترین کشورها در حوزه پیرامونی اسرائيل تبديل شده است. تركيه و اسرائيل از لحاظ فرهنگ، نژاد، زبان، قوميت و شاخص‌هاي اقتصادي و دموكراسي با محيط پيرامون خود متفاوت هستند.  روابط سياسي، نظامي و اقتصادي تركيه و اسرائيل، طي 15 سال گذشته، در عرصه‌های مختلف رو به رشد بوده است. اسرائيل تامين كننده اصلي تسليحات و فن‌آوري‌هاي پيشرفته نظامي تركيه مي‌باشد و مبادلات تجاري طرفين از رقم 54 ميليون دلار در 1987، به بيش از 2 ميليارد دلار طي سال‌هاي اخير افزايش يافته است.

 روابط مطلوب دولت‌هاي مختلف تركيه با اسرائيل از زواياي مختلف قابل تامل و توجه است. در تركيه طرفداران نظام لائيك يك سوءظن و ترديد هميشگي نسبت به مخالفان سياسي خود دارند و آنها را متهم به داشتن گرايشات اسلام گرايانه مي‌نمايند. ارتش تركيه حافظ اصول و مباني لائیسته در تركيه، همواره و به مانند شمشير دامكلس برفضاي سياسي تركيه سايه انداخته است. فعاليت مقطعي حزب نجات ملي در دهه 70 ميلادي، و حزب رفاه به رهبري نجم الدين اربكان در اواسط دهه 90 ميلاي، با مخالفت‌ها و اعتراضات لائيك‌ها و مقاومت ارتش روبه‌رو مي‌شد و تا قبل از پيروزي چشم‌گير حزب عدالت و توسعه (AKP)‌، به رهبري رجب طيب اردوغان، نيروهاي ملي‌گراي لائيك در دو حزب راه راست و مام ميهن در عرصه سياست تركيه نقش آفرين بودند.

اهداف طرفين

نوامبر سال 2002، فصل نويني در تاريخ جمهوري تركيه آغاز گرديد و حزب عدالت و توسعه با ريشه‌هاي اسلام گرايانه پا به عرصه سياست تركيه نهاد. اولويت راهبردي تركيه در حوزه سياست خارجي طي دو دهه گذشته عضويت در اتحاديه اروپا بوده است. اين اولويت در سياست‌هاي حزب حاكم در طول پنج سال گذشته نيز نمايان بوده و تركيه تلاش نموده است با انجام اصلاحات داخلي و استفاده حداكثري از توان ديپلماسي خود، اروپا را براي عضويت اين كشور متقاعد سازد. اگر چه مخالفت‌ها و تلاش‌هاي گسترده‌اي به منظور جلوگيري از عضويت تركيه در اتحاديه اروپا صورت گرفته است، اما دولت‌مردان ترك همچنان بر خواست‌هاي خود مصر هستند. با روي كار آمدن حزب عدالت و توسعه گمانه زني‌هايي در مورد ايجاد تغييرات در سياست‌هاي منطقه‌اي تركيه به‌وجود آمد. اين گمانه زني‌ها موقعي تقويت شد كه در مارس 2003، پارلمان تحت تسلط حزب حاكم، مخالفت خود را با استفاده از پايگاه‌هاي نظامي تركيه در جنگ عليه عراق اعلام نمود. تركيه عضو سازمان ناتو و متحد منطقه‌اي آمريكا تصميم مستقلانه‌اي را در پيش گرفت.

طی چند سال گذشته، رهبران ارشد حزب و به طور مشخص رجب طيب اردوغان، ديدگاه‌هاي انتقادي خود را نسبت به آمريكا و اسرائيل، پنهان نمي‌كردند. در مارس 2004، پس از ترور شيخ ياسين، رهبر فقيد حماس، اردوغان اين عمل اسرائيل را اقدامي تروريستي عنوان نمود. ترکیه پس از پیروزی حماس در انتخابات پارلمانی فلسطین (فوریه 2006)، با میزبانی از خالد مشعل، سیاست مستقلانه‌ای را در پیش گرفت. دولت ترکیه در طول جنگ 33 روزه حزب‌ا... و اسرائیل، مواضع انتقادی نسبت به عملکرد ارتش اسرائیل در حمله به مراکز غیرنظامی و کشته شدن شهروندان لبنانی اتخاذ نمود و در اکتبر 2007، نشستی با حضور بیش از 5000 نفر از مخالفان سیاست‌های اسرائیل و حامیان فلسطین در استانبول برگزار گردید که یکی از بزرگ‌ترین تجمعات ضد اسرائیلی در ترکیه طی دهه‌های گذشته بوده است. با وجود نگاه متفاوت حزب حاکم نسبت به دولت‌های گذشته، در طول اين دوره نيز دولت تركيه سعي نمود كه چنین مواضع اعلامي، خللي در مناسبات دو جانبه وارد نسازد.  سفر اردوغان به اسرائیل در مي 2005، شاهد اين مدعاست. وي در تل‌آويو، در ديدار با شارون نخست وزير سابق، برضرورت تداوم مناسبات دوجانبه تاكيد نمود. ارتقاي مناسبات تجاري و بازرگاني طرفين باعث شكل‌گيري يك لابي قدرتمند تجاري در تركيه و اسرائيل شده است كه نسبت به هرگونه كاهش مناسبات حساس مي‏باشد. درحال حاضر علاوه بر ارتقا و روزآمدي تجيهزات نظامي و فروش فن‏آوري‏هاي پيشرفته از جانب اسرائيل  و درآمد بالا از قبل صنعت توريسم براي تركيه، طرفين همكاري‏های نزديكي را در زمينه‏هاي آب و انرژي با يكديگر دارند. برطبق قرارداد، تركيه سالانه 50 ميليون مترمكعب آب به اسرائيل مي‏فروشد و يك شركت ترك، قراردادي به ارزش 800 ميليون دلار براي ساخت سه نيروگاه در اسرائيل امضا نموده است.

صرف‏نظر از روابط مطلوب اقتصادي، روابط سطح بالاي سياسي براي تركيه و اسرائيل حائز اهميت مي‏باشد. تركيه به اسرائيل به عنوان دريچه‏اي به سوي جهان غرب و ايالات متحده مي‏نگرد. تركيه براي ورود به اتحاديه اروپا از حمايت ايالات متحده برخوردار است؛ اگرچه پس از تحولات سياسي چند سال اخير در تركيه و ادامه مخالفت‏ها در داخل اتحاديه نسبت به عضويت تركيه، چشم‏انداز ورود تركيه به اتحاديه، چشم‏انداز مثبتي نيست، اما آنكارا مي‏كوشد از طريق حفظ مناسبات سياسي خود با اسرائيل، از حمايت لابي قدرتمند يهود در كشورهاي اروپايي و آمريكا در جهت رفع موانع الحاق به اتحاديه بهره جويد.

از سوي ديگر اسرائيل به تركيه (‌فارغ از تصدي احزاب ملي و سكولار يا احزابي با ريشه‏هاي اسلامي)، به عنوان يك دوست و متحد منطقه‏ای مي‏نگرد. تركيه تنها كشور غير عرب در محيط پيرامونی اسرائيل است كه در طول شش دهه حيات سياسي دولت يهود، هيچ‏گونه مخاصمه‏اي با اسرائيل نداشته است. همچنين تل‏آويو مي‏كوشد از نفوذ منطقه‏اي و تاثير سياسي و اقتصادي تركيه در منطقه قفقاز سود جويد. اسرائيل طي چند دهه اخير رغبتي نداشته است كه جز آمريكا، بازيگر ديگري در فرآيد صلح با فلسطيني‏ها نقش آفريني نمايد، اما سلسله تغيير و تحولات اجتماعي و سياسي داخل اسرائيل در طول يك دهه اخير، به خصوص پس از شكست مذاكرات صلح كمپ ديويد و پس از انتفاصه‏الاقصی، به نظر مي‏رسد دولت‏مردان و تصميم‏گيران اسرائيلي محكوم به درك واقعيت‏هاي جاري شده و سياست‏هاي راهبردي خود را به منظور حفظ اسرائيل، به عنوان كشوري يهود و دموكراتيك، منعطف كرده‏اند.

اين رويكرد و اولويت راهبردي طرفين، ملزومات خاص خود را مي‏طلبد. ملزوماتي كه اسرائيل به ناچار و به اكراه درحال تن دادن به آنهاست. خروج اسرائيل از سرزمين‏هاي اشغالي سال 1967، و جدايي از فلسطيني‏ها، محور برنامه‏هاي حزب حاكم در اسرائيل است. اسرائيل مي‏كوشد در عين واگذاري سرزمين‏هاي اشغالی، امتيازات حداكثري از جامعه بين‏المللي دريافت نمايد. از اين رو تركيه به عنوان كشوري تاثير گذار و با نفوذ در خاورميانه و جهان اسلام كه توانسته است از خود الگويي متفاوت نسبت به ديگر كشورهاي اسلامي به غرب نشان دهد، گزينه مطلوبي براي اسرائيل در اين مقطع زماني براي ايفاي نقش بيشتر است. اسرائيل بيش از آنكه خواهان مداخله بيشتر تركيه در مناقشه با فلسطين باشد، از آنكارا انتظار آن را دارد كه نقش بيشتري در موضوع صلح سوريه و اسرائيل بازي كند.

روابط سوريه و تركيه طي دهه 90، به دليل ميزباني دمشق از عبدالله اوجلان، رهبر PKK، رو به وخامت نهاد، اما در طول چند سال گذشته روابط نسبتاً مطلوبي بين دو كشور برقرار شده است. اما تركيه همچنان به فعالیت برخي از كردهاي مخالف خود در خاک سوريه بدبین مي‏باشد. اسرائيل مي‏كوشد از تركيه به عنوان يك ميانجي براي مذاكره با سوريه استفاده نمايد. سياست‏هاي منطقه‏اي سوريه و نزديكي يا دوري دمشق با جمهوري اسلامي، براي اسرائيل بسيار حیاتي است. اهود المرت، چندي قبل در مصاحبه‏اي عنوان کرد كه اگر دمشق روابط خود با تهران را قطع نمايد، اسرائيل آمادگي پس دادن جولان را دارد.  تغيير در سياست‏های منطقه‏اي سوريه، در باب موضوعات لبنان، فلسطين، عراق و رابطه با ايران، براي ايالات متحده و اسرائيل و ازسوي ديگر براي جمهوري اسلامي بسيار حائز اهميت مي‏باشد.

دعوت هم‏زمان عبدالله گل، رئيس جمهور تركيه از شيمون پرز و محمود عباس و سخنرانی مشترک آن دو در پارلمان ترکیه قابل توجه بود. پرز، تركيه را به عنوان يك ميانجي خيرخواه معرفي نمود. تركيه علاوه بر روابط گرم با اسرائيل، روابط مطلوبي نيز با مقامات و رهبران فلسطيني دارد. اردوغان اخير اً پيشنهادي در مورد تاسيس يك منطقه صنعتي بزرگ در كرانه غربي، در جهت تقويت بنيه اقتصادي فلسطيني‏ها داده است كه پرز نيز از اين پيشنهاد استقبال نمود.

ماه قبل يكي از كميته‏هاي مجلس نمايندگان آمريكا با قلمداد کردن كشتار ارامنه توسط امپراتوري عثماني به عنوان نسل كشي، باعث تنش بين آمريكا و تركيه گرديد. مطرح شدن نسل كشي ارامنه در دوره عثماني و احتمال به  رسميت شناخته شدن آن، همواره براي دولت تركيه و افكار عمومي آن كشور غيرقابل پذيرش و سنگين بوده است. با توجه به تاثير و نقش آفريني لابي ارامنه در آمريكا، تركيه مي‏كوشد از لابي يهودي در كنگره براي به حاشيه راندن اين بحث بهره جويد.

نتيجه‌گيري

 ميزباني تركيه از رئيس جمهور اسرائيل اندكي پس از تحولات سياسي اين كشور انجام پذيرفت. اينك رياست جمهوري و نخست وزيري در اختيار عبدالله گل و اردوغان، دو رهبر شاخص حزب عدالت و توسعه است. عبدالله گل در يك ماراتن نفس گير و پس از 3 بار رأي‏گيري در نهايت توانست به كرسي رياست جمهوري بنشيند. ارتش تركيه همچنان خود را حافظ اصول جمهوري لائيك تركيه مي‏داند و نسبت به هرگونه تغييرات اجتماعي و سياسي كه به عقيده لائيك‏ها انحراف از مباني تفكر كمالسيم تعبير شود، حساس مي‏باشد. با نگاهی به سیاست‏ها و اقدامات اسلام‏گرایان حزب حاکم عدالت و توسعه، می‏توان نتیجه گرفت که دولت‏مردان جدید نگاهی متفاوت نسبت به اسلاف خود به اسرائیل دارند. اما علیرغم این تفاوت‏ها، نگاه و رويكرد دولت جديد تركيه نسبت به اسرائيل را مي‏توان در امتداد يك نگاه تاريخي جست‏وجو كرد. نگاهي كه ارتقاء منافع ملي و نفوذ سياسي و اقتصادي تركيه را در محيط پيرامونی، در صدر اولويت‏هاي خود مي‏بيند. تركيه کوشیده است عنصر اسلام و اسلام‏گرايي را در سياست خارجي خود لحاظ نكند و از درگيري مستقيم در جريانات و تحولات موجود در جهان اسلام دوري نماید. ترکیه انتقادات خود را از اسرائیل از زاویه مسائل حقوق بشری و تاکید بر التزام اسرائیل به قطعنامه‏های بین‏المللی بیان می‏کند. رهبران اسلام‏گراي تركيه در صدد القاي اين امر به مخاطبان خود در جهان خارج هستند كه روابط كليدی خود را با اسرائيل فارغ از امواج سياسي داخلي دنبال خواهند نمود.

نگراني‏ها و دغدغه‏های منطقه‏اي تركيه همچنان پابرجاست، ارتش تركيه درگير مواجهه و مقابله مستمر با شورشيان P.K.K است و دولت جديد تركيه فرصت پيش آمده را براي يك‏سره نمودن غائله كردهاي شورشي مغتنم شمرده است. تركيه همواره به دليل نحوه برخورد با كردها و مقابله با شبه نظامي‏هاي كرد، از سوي آمريكا و اروپا مورد انتقاد و اعتراض قرار گرفته است، اما با توجه به شرايط كلي منطقه و مشكلات روزافزون آمريكا و نياز واشنگتن به جلب حمايت و همراهي آنكارا در سياست‏هاي منطقه‏اي خود، و نفوذ و تاثير روز افزون تركيه در منطقه و ارائه الگوي مطلوب يك كشور مسلمان دموكراتيك كه براي غرب دردسرساز نباشد، توانسته است در اين مقطع، حمايت آمريكا و اروپا را در مواجهه و شكست نيروهاي شورشي كرد به دست آورد. عوامل محدود كننده نتوانسته‏اند خللي در استمرار و امتداد روابط تركيه و اسرائيل ايجاد نمايند. منطقه و جهان با تركيه‏اي متفاوت مواجه است.