دمشق و بحران‌های متوالی (بررسی تحولات اخیر سوریه)

اهمیت

رهبری سوریه طی چند ماه اخیر با اتخاذ سیاست‌هایی در پی خروج از انزوایی برآمده است که طی چند سال گذشته از سوی آمریکا بر آن تحمیل شده است. دعوت از نانسی پلوسی رئیس مجلس نمایندگان آمریکا، شرکت در سه اجلاس مهم بغداد، ریاض و شرم‌الشیخ، برگزاری انتخابات پارلمانی و تحرکات آشکار و نهان در مورد احیای مذاکرات صلح با اسرائیل مجموعه رفتارهایی است که طی چند ماه اخیر از سوی سوریه انجام پذیرفته است. به نظر می‌رسد تلاش دمشق برای احیای نفوذ سیاسی خود در بیروت و نگرانی از تحولات سیاسی لبنان به عنوان مهم‌ترین دغدغه پیش روی سوریه، بشار اسد را به اتخاذ سیاست‌هایی مبتکرانه ترغیب کرده باشد. این مقاله ضمن بررسی تحرکات اخیر سوریه در منطقه، اهداف دمشق را از اتخاذ چنین سیاست‌های ابتکاری مورد بازبینی قرار می‌دهد.

تحلیل

سوریه پس از درگذشت حافظ اسد در سال ???? و به قدرت رسیدن فرزند وی بشار اسد وارد مرحله تازه‌ای از حیات سیاسی خود شد. حافظ اسد طی نزدیک به سه دهه با مهارت خاص خود موفق به برقراری روابط مناسبی با بازیگران کلیدی منطقه‌ای و بین‌المللی و حضور و نفوذ کامل سیاسی، اقتصادی و نظامی در لبنان به عنوان حیات خلوت سوریه شده بود. اگرچه، بشاراسد پس از به قدرت رسیدن با اتخاذ سیاست‌هایی در پی ایجاد اصلاحاتی در ساختار سیاسی داخلی سوریه برآمد اما وی نیز مانند سلف خود در میان دو رکن اصلی قدرت در سوریه یعنی حزب بعث و ارتش خود را محصور یافت نتوانست و یا نخواست با اتخاذ سیاست‌هایی متفاوت، پایگاه اصلی خود را با چالش مواجه سازد. از این رو، وی برنامه اصلاحی خود را به اصلاحات اقتصادی و فرهنگی محدود کرد و محدودیت‌های سیاسی و اجتماعی را استمرار بخشید.

در چنین شرایطی و با تهاجم آمریکا به عراق (مارس ????)، سوریه معادلات منطقه‌ای را به گونه‌ای دیگر دید. اتهامات زنجیره‌ای آمریکا به سوریه در مورد کارشکنی در روند صلح خاورمیانه، نقض حقوق بشر و حمایت از تروریسم همچنان ادامه داشت و با آغاز مقاومت گروه‌های شورشی در عراق، سوریه به حمایت از شورشیان و عدم کنترل مرزهای خود با عراق متهم شد. در کشور همسایه لبنان، طوفان حوادث سیاسی از سپتامبر ???? (شهریور ??) و با تمدید دوره ? ساله امیل لحود توسط پارلمان لبنان آغاز شد. شورای امنیت با صدور قطعنامه ???? کشورهای خارجی (سوریه) را از دخالت در امور داخلی لبنان برحذر می‌داشت و خواستار خلع‌سلاح شبه نظامیان شد. نیروهای سوریه در اوائل سال ???? و پس از اعتراضات مخالفان داخلی خود در لبنان و مخالفت آمریکا و فرانسه، به اجبار و اکراه پس از نزدیک به سه دهه حضور در لبنان، از لبنان خارج شدند.

رؤیای نفوذ در لبنان

به دنبال این تحولات، سوریه اوضاع منطقه را به گونه‌ای متفاوت می‌دید و آمریکا نیز فشارهای اقتصادی و سیاسی خود را با ابزار قطعنامه‌های شورای امنیت بر دمشق ادامه می‌داد. با روی کار آمدن جریان ?? مارس (ائتلاف ضدسوری) در لبنان و حمایت کشورهای تأثیرگذار عربی از دولت سینیوره و اتهام کمیته تحقیق سازمان ملل در مورد دخالت عوامل امنیتی و اطلاعاتی سوریه در ترور حریری، سوریه برای مدتی در انزوایی تحمیلی قرار گرفت. جنگ ?? روزه تابستان گذشته و دستاورد حزب‌الله در ناکام گذاشتن اسرائیل موجب تقویت موضع سوریه شد. سوریه با بهره‌برداری از مقاومت و تمجید از حزب‌الله، به طور آشکارتری به مخالفت با دولت حاکم لبنان پرداخت و با انتقاد تند از کشورهای عربی (منتقد حزب‌الله) بار دیگر اسرائیل را به چالش طلبید. بشار اسد در سخنانی پس از پایان جنگ لبنان، ضمن بی‌کفایت خواندن دولت سینیوره، رهبران کشورهای عربی (که منظور او به طور مشخص مصر، اردن و عربستان بود) را «نامرد» دانست و نسل آینده عرب را نسلی فاتح در برابر اسرائیل خواند.

با روند تحولات سیاسی در لبنان و مقابله و جدال دو نگرش موجود و با اصرار هر دو طرف به دستیابی به اهدافشان، به نظر می‌رسد بحران سیاسی در سال جاری همچنان ادامه خواهد یافت. احتمال تشکیل دادگاه ترور حریری و انتخاب رئیس‌جمهور تازه (سپتامبر ????) شرایط ویژه‌ای را پیش‌روی لبنان و منطقه قرار داده است. سوریه می‌کوشد با کارت‌های قابل معامله خود، نفوذ سیاسی خود را مجدداً در لبنان احیا کند. سوریه اگرچه در بین اپوزیسیون شیعه، سنی و مارونی دولت لبنان دارای اهرم‌های نفوذی است اما صرف حمایت حزب‌الله با توجه به شرایط خاص لبنان برای بازگشت مجدد سوریه به صحنه لبنان کافی نمی‌باشد. برخی عوامل ضد سوری در ائتلاف حاکم، ناآرامی‌های اخیر در یک اردوگاه فلسطینی در طرابلس را ناشی از تحریک دولت سوریه می‌دانند.

دمشق و نگرانی‌های منطقه‌ای

آنچه در چند ماه اخیر موجبات نگرانی و دغدغه دمشق را فراهم آورده است، احتمال نزدیکی دیدگاه‌های ایران و عربستان در مورد تحولات سیاسی لبنان می‌باشد. تلاش حزب‌الله برای سهیم شدن بیشتر در ساختار سیاسی لبنان مشهود می‌باشد. شیخ نعیم قاسم، معاون دبیرکل حزب‌الله، چندی قبل در عربستان، برگزاری دادگاه حریری بدون تشکیل دولت اتحاد ملی را امکان‌پذیر ندانست. حزب‌الله که درایت و هوشمندی خود را بارها نشان داده است، با توجه به اوضاع پیچیده و بغرنج داخلی در لبنان موافقت با تشکیل دادگاه ترور حریری و انتخاب یک رئیس‌جمهور مرضی‌الطرفین را به احیای نفوذ سیاسی سوریه در لبنان ترجیح می‌دهد و همین نکته باعث نگرانی سوریه شده است. سوریه اگرچه در سیاست‌های اعلامی خود و با شرکت در دو کنفرانس امنیتی در مورد عراق (بغداد و شرم الشیخ) تلاش کرده که خود را حامی ثبات در عراق نشان دهد، اما برای کمک به بهبود شرایط وخیم در عراق ما به ازایی می‌طلبد. بشار اسد چندی قبل «مقاومت مردم عراق را در برابر اشغالگران» امری طبیعی دانست و خواستار خروج اشغالگران شد.

سوریه اگرچه با تمدید یک دوره ? ماهه برای اقامت آوارگان عراقی و همکاری بیشتر با کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل برای بهبود شرایط آوارگان عراقی موافقت کرده است، اما همچنان از کنترل دقیق مرزهای خود با عراق طفره می‌رود (نگرانی آمریکا از بابت مرز سوریه ـ عراق از بابت نفوذ شورشیان خارجی از خاک سوریه به عراق می‌باشد). سوریه تلاش می‌نماید روابط تیره خود را با عربستان به عنوان مهم‌ترین کشور جهان عرب بهبود بخشد. به نظر می‌رسد بهبود روابط با ریاض در چنین مقطعی برای دشمق به گزینه‌ای الزام‌آور تبدیل شده است. اسد در کنفرانس اتحادیه عرب (مارس ????) با ملک عبدالله دیدار و در مورد روابط دوجانبه مذاکراتی انجام داد. سوریه تصمیم اتحادیه عرب و احیای طرح ابتکاری ملک عبدالله را به دقت تحت نظر دارد و با حمایت از این طرح خود نیز تحرکاتی را برای احیای مذاکراتش با اسرائیل انجام داده است. بشار اسد در عین لفاظی‌های تند علیه اسرائیل، پس از جنگ لبنان اذعان کرد که سوریه و اسرائیل می‌توانند در کنار هم و در صلح با هم زندگی کنند. سفر چندی قبل ابوسلیمان یک بازرگان متنفد سوری ـ آمریکایی به بیت‌المقدس و تلاش وی برای احیای مذاکرات احتمالی با اسرائیل قابل تأمل است. اگرچه با توجه به موقعیت بسیار لرزان نخست‌وزیر اسرائیل و فشار تندروهای سیاسی و مذهبی به حزب کادیما، احیای مذاکرات صلح سوریه با اسرائیل در شرایط فعلی غیر محتمل به نظر می‌رسد.

نتیجه‌گیری

در شرایط حاضر منطقه خاورمیانه، آمریکا و اسرائیل تضعیف هرچه بیشتر رژیم بشاراسد را برای امتیازدهی در باب موضوعات مختلف منطقه‌ای دنبال می‌کنند. اگرچه دولت بوش با سفر نانسی پلوسی رئیس‌جمهور نمایندگان آمریکا به دمشق مخالفت کرد اما از هر فرصتی برای جدایی بین سوریه و متحد منطقه‌ای‌اش (ایران) استقبال خواهد کرد. در کنفرانس امنیتی عراق در شرم‌الشیخ وزرای خارجه آمریکا و سوریه با یکدیگر مذاکره کردند. رهبری سوریه همچنان تحرکات سیاسی ایران را در موضوع هسته‌ای (احتمال معاملات آتی ایران با جهان غرب) و مسئله لبنان (احتمال حمایت و یا سکوت ایران از تشکیل دادگاه حریری و نزدیکی ایران با عربستان) را دنبال می‌کند و نسبت به آ‌ن حساس می‌باشد.

اسد برای برون‌رفت از بحران‌های متوالی و متمادی راه دشواری در پیش دارد، نفوذ و حضور مجدد در لبنان به رویایی برای رهبری سوریه تبدیل شده است. اما سوریه با داشتن اهرم‌های نفوذ در لبنان همچنان تلاش خود را برای احیای نفوذ خود (به خصوص در انتخاب رئیس‌جمهوری آینده) به کار خواهد بست. سوریه علاقه‌مند به ترسیم روابط صدمه‌دیده خود با جهان عرب است. برگزاری انتخاباتی فرمایشی در سوریه نشان داد ظرفیتی برای پذیرش دموکراسی پارلمانی در سوریه وجود ندارد در نتیجه این انتخابات جبهه ملی پیشرو NPF (متشکل از حزب بعث و مؤتلفین سیاسی‌اش)، همچنین اکثر کرسی‌های پارلمان را در اختیار گرفت. اسد برای یک دوره ? ساله دیگر بر مسند کاخ‌الخضرا تکیه خواهد زد. سوریه خسته و منتظر، اما همچنان فعال است.