بررسی نشست اتحادیه عرب

اهمیت

نشست سالانه رهبران کشورهای عضو اتحادیه عرب در اوائل سال جاری در ریاض برگزار شد. برگزاری چنین نشست‌هایی همواره تحت تأثیر مناقشات منطقه‌ای و اختلافات بین رهبران کشورهای عربی بوده و دستاورد مشخصی برای ملل عرب در پی نداشته است. اجلاس اخیر اتحادیه عرب در مقطعی برگزار شد که دامنه تنش‌های فرقه‌ای و مذهبی در منطقه افزایش یافته است و تحولات در عراق و لبنان همچنان نگران‌کننده می‌باشد. اهمیت این اجلاس که به میزبانی عربستان انجام گرفت به احیای طرح صلح عربی مربوط است که 5 سال پیش برای نخستین بار توسط پادشاه کنونی عربستان ارائه شد. مقاله حاضر با بررسی اجمالی شرایط منطقه، نگاه عربستان و دیگر بازیگران مهم منطقه در مورد احیای طرح صلح عربی و نیز امکان پذیرش و تحقق آن را مورد بررسی قرار می‌دهد.

تحلیل

نشست اخیر اتحادیه عرب در روزهای 28 و 29 مارس (اوائل فروردین) در ریاض در حالی برگزار شد که به جز لیبی غایب چند سال اخیر اجلاس، دیگر رهبران کشورهای عربی در آن حضور داشتند. طی سال گذشته (سال 2006) اتحادیه عرب دو بار در مصر و سودان نشست‌های اضطراری برگزار کرد. در ژوئن سال گذشته و پس از تهاجم سنگین ارتش اسرائیل به غزه (متعاقب دستگیری یک سرباز اسرائیلی توسط مبارزان فلسطینی)، نشست اتحادیه عرب در قاهره برگزار شد و چند ماه پس از آن نیز رهبران عرب با برگزاری نشستی نسبتاً متمایز با نشست‌های قبلی در خارطوم متعهد به پرداخت کمک‌های مالی (ماهانه 55 میلیون دلار) به دولت تحت فشار حماس شدند. همچنین در نشست مذکور که چند ماه پس از پایان جنگ حزب‌الله و اسرائیل برگزار شد، برخلاف موضع اولیه برخی سران عرب، اتحادیه عرب ضمن تمجید از مقاومت حزب‌الله، خواستار کاهش فشارهای غرب به دولت سوریه شد.

ابتکار سعودی‌ها

در ماه‌های اخیر، فعالیت‌های دیپلماتیک عربستان در منطقه دوچندان شده است. عربستان که پس از تحولات 11 سپتامبر سال 2001 و افزایش فشارهای داخلی و خارجی و متعاقب آن تغییرات گسترده در منطقه روند تحولات را به سود خود نمی‌دید، طی چند ماه اخیر با اتخاذ سیاست‌های فعالانه‌ای در قبال موضوعات مختلف منطقه‌ای تلاش کرده است تا روند تحولات را در راستای منافع خود به پیش برد. فعالیت گسترده عربستان نقشی سنتی مصر را تحت تأثیر قرار داده است. انعقاد پیمان صلح مکه و تشکیل دولت وحدت ملی در فلسطین که به ماه‌ها درگیری و خونریزی داخلی بین فلسطینی‌ها پایان داد، همکاری نزدیک‌تر با ایران برای کاهش التهاب سیاسی موجود در لبنان و تماس با گروه‌های مختلف رقیب لبنانی و سرانجام تلاش برای احیای طرح صلح عربی و نزدیکی با اسرائیل ازجمله مهم‌ترین فعالیت‌های دیپلماتیک ریاض طی چند ماه اخیر به شمار می‌آید.

طرح صلح عربی که به ابتکار پادشاه فعلی عربستان، ملک عبدالله، برای نخستین بار در اجلاس سال 2002 اتحادیه عرب ارائه شد به اسرائیل پیشنهاد می‌کند از سرزمین‌های اشغالی خارج و به مرزهای پیش از جنگ ژوئن 1967 باز گردد، امکان تشکیل دولت مستقل فلسطینی به پایتختی بیت‌المقدس را فراهم سازد و راه‌حلی برای مسئله آوارگان فلسطینی بیابد، در عوض کشورهای عربی نیز اسرائیل را به رسمیت خواهند شناخت و روابط دیپلماتیک با تل‌آویو برقرار خواهند ساخت. تلاش عربستان برای احیای این طرح صلح با دیدار مخفیانه سپتامبر گذشته شاهزاده بندر بن سلطان، سفیر سابق سعودی در واشنگتن و رئیس شورای امنیت ملی عربستان و اولمرت نخست‌وزیر اسرائیل، در امان آغاز شد.

عربستان و دیگر کشورهای تأثیرگذار عرب با توجه به تحولات سیاسی در عراق، لبنان و فلسطین شرایط را بیش از ‌آنکه به سود منافع کلی جهان عرب و جهان تسنن بدانند همسو با خواست و منافع ایران و به طور کلی شیعیان منطقه قلمداد می‌کنند. از این‌رو، همسویی کامل عربستان و دیگر کشورهای تأثیرگذار عرب در مورد این طرح نشانگر آن است که کشورهای عربی درصدد می‌باشند تا معادلات منطقه‌ای را به سود منافع کلی جهان عرب به پیش برند و ایران را در حاشیه تحولات قرار دهند. نکته قابل تأمل، اجماع نیروهای مختلف سیاسی فلسطینی در این مورد می‌باشد، به گونه‌ای که رهبران حماس نیز در جریان پیمان صلح مکه موافقت خود را با اجرای این طرح اعلام داشتند. مقامات اتحادیه عرب در این نشست تأکید کردند که هیچ‌گونه اصلاح و تعدیلی را در مفاد این طرح نمی‌پذیرند.

واکنش اسرائیل

پنج سال پیش و پس از ارائه طرح مذکور دولت آریل شارون در اسرائیل بلافاصله آن را رد کرد و طی چند ماه گذشته اسرائیل علی‌رغم خروج از نوار غزه، با تداوم احداث دیوار حائل، تأکید بر حفظ شهرک‌های پرجمعیت یهودی نزدیک خط سبز و اصرار بر الحاق بیت‌المقدس به خاک اسرائیل در هر طرح و برنامه صلحی و مخالفت صریح با بازگشت آوارگان فلسطینی به سرزمین‌های اشغالی اعتراض خود را به این طرح نشان داده است. اهود اولمرت، نخست‌وزیر کنونی اسرائیل، پس از ناکامی در جنگ سال گذشته با حزب‌الله و با انتشار گزارش وینوگراد در موقعیتی متزلزل قرار دارد و تحت فشار نیروهای دست‌راستی سیاسی و رادیکال مذهبی است.

اولمرت، با اشاره به تحولات اخیر منطقه خاورمیانه و با جدی خواندن پیشنهاد اتحادیه عرب و در پاسخ به آن، خواستار برگزاری نشست مشترک با مقامات اتحادیه عرب و به طور مشخص پادشاه عربستان شد و نسبت به موضع اولیه دولت اسرائیل (در 5 سال پیش) موضعی مثبت‌تری اتخاذ کرد. میری ایسین، سخنگوی دولت اسرائیل، این ابتکار را بستر خوبی برای گفتگوهای آتی خواند، اما خواستار تغییراتی در آن شد. لحن نسبتاً آرام اولمرت و سخنگوی دولت اسرائیل با نظر راست‌گرایان اسرائیل همخوانی ندارد. زلمان شوال، سخنگوی کمیته سیاست خارجی حزب لیکود، با غیرقابل قبول خواندن این طرح، ورود آوارگان به سرزمین‌های 1967 را غیرممکن دانست و تحقق آن را به معنای نفی کامل دولت یهود عنوان کرد. اگرچه با توجه به شرایط داخلی اسرائیل و شرایط فعلی منطقه خاورمیانه، حاکمیت اسرائیل به این نتیجه رسیده است که بدون تشکیل یک دولت فلسطینی و تداوم دور خشونت‌ها، امنیت اسرائیل و آنچه را که حفظ یک «دولت یهودی و دموکراتیک» می‌خواند، همچنان در معرض خطر خواهد بود، اما شرایط کنونی دولت اولمرت و حزب کادیما در صحنه داخلی به گونه‌ای است که این دولت نمی‌تواند گام‌های جدی در راه احیای این طرح بردارد.

اتحادیه عرب و مناقشات منطقه‌ای

برگزاری این نشست در عربستان از زوایای دیگری نیز قابل بررسی است سوریه از این نشست برای خروج از انزوایی که طی چند سال اخیر به دولت بشار اسد تحمیل شده استفاده کرد. روابط سوریه و عربستان به دلیل تحولات سیاسی در لبنان (به دنبال ترور حریری که از متحدان عربستان به شمار می‌آ‌مد) طی چند سال اخیر پرتنش بوده است و عربستان به طرق مختلف نارضایتی خود را از سیاست‌های بشار اسد ابراز داشته است. اسد و وزیر خارجه سوریه، ولید معلم، ضمن تلاش برای پررنگ کردن همگرایی و اتحاد عربی حاصل از چنین نشست‌هایی، برگزاری این جلسه را نشانگر مردود دانستن سیاست‌‌های آمریکا در منزوی ساختن سوریه دانستند. سوریه برای برگزاری اجلاس آینده اتحادیه عرب در دمشق ابراز آمادگی کرد.

از نکات قابل توجه این نشست حضور همزمان امیل لحود، رئیس‌جمهور، و فواد سینیوره، نخست‌وزیر لبنان، بود. حضور دو مقام لبنانی علی‌رغم اختلافات شدید سیاسی بیانگر این مسئله بود که هرکدام از آنها که نماینده دو نگرش متفاوت سیاسی و عقیدتی در لبنان هستند، خواستار تثبیت موقعیت منطقه‌ای گروه خود در جهان عرب می‌باشند. لحود و سینیوره هر دو ضمن تقبیح عملیات نظامی اسرائیل علیه لبنان، خواستار پرداخت غرامت از سوی تل‌آویو شدند و همچنین خواستار ایفای نقش بیشتری از سوی سازمان ملل برای باز گشت مزارع شبعا به لبنان گردیدند. اتحادیه عرب در این نشست از تشکیل دولت وحدت ملی در فلسطین پشتیبانی نمود. برنامه شرکت‌کنندگان فلسطینی در این نشست بر جذب کمک‌های مالی از سوی کشورهای عربی متمرکز بود. دولت خودگردان و دولت تاز‌ه‌تأسیس برای رهایی از فشارها و تحریم‌های اقتصادی وضع شده طی یک سال اخیر تمرکز ویژه‌ای بر جلب حمایت‌های سیاسی و اقتصادی دولت‌های عربی صورت دادند.

اتحادیه عرب همچنین با اظهار نگرانی‌های معمول از روند تحولات در عراق، حمایت خود را از تمامیت ارضی و هویت عربی و اسلامی عراق اعلام کرد و از دولت‌های عربی برای مشارکت بیشتر در روند بازسازی عراق دعوت به عمل آورد. دولت عراق همچنین در این نشست در پی جلب حمایت دیگر کشورهای عربی برای تصمیم دولت در مورد امکان جذب نیروهای بعثی سابق به ارکان سیاسی و نظامی این کشور برآمد.

نتیجه‌گیری

برگزاری چنین نشست‌هایی در طول ادوار گذشته نتیجه ملموسی برای همگرایی و اتحاد عربی در پی نداشته است. وجه قابل تمایز این نشست با نشست‌های قبلی به ابتکار عربستان به احیای طرح صلح عربی بازمی‌گردد که اگرچه تحقق و پذیرش آن با توجه به وضعیت داخلی اسرائیل در چنین شرایطی بعید به نظر می‌رسد، اما همسویی کشورهای عربی با این طرح و نظر مثبت دولت فلسطینی به ‌آن، تأمل و توجه بیشتری را از سوی جمهوری اسلامی در این مورد می‌طلبد.

اگرچه اولمرت در شعارهای اولیه خود خروج از بخش‌های وسیعی از کرانه غربی را تا سال 2010 عنوان کرده بود و هر دولتی فارغ از تعلقات سیاسی و فکری در نهایت محکوم به درک واقعیت‌های موجود و عقب‌نشینی‌های بیشتر از سرزمین‌های اشغالی می‌باشد، اما پذیرش دو نکته مندرج در این طرح یعنی پایتختی بیت‌المقدس برای دولت فلسطین و امکان بازگشت آوارگان فلسطینی برای دولت‌های اسرائیلی با تفکرات مختلف بسیار دشوار و هزینه بر است. با توجه به واقعیت‌های جمعیت‌ شناختی (و هراس اسرائیل از در اقلیت قرار گرفتن جمعیت یهودیان)، دولت اسرائیل در برابر هر طرحی که حاوی بازگشت آوارگان فلسطینی باشد، مقاومت می‌کند.

در این نشست قرار شد کمیته‌ای با حضور نمایندگان عربستان، مصر و اردن برای مذاکره با نمایندگان گروه‌ 4 جانبه صلح خاورمیانه و مذاکرات احتمالی با اسرائیل در این مورد تشکیل شود. زیپی لیونی وزیر خارجه اسرائیل چندی قبل در سفر به قاهره و پس از دیدار با همتای مصری و اردنی خود پیشنهاد صلح عربی را رسماً دریافت نمود و آن را بستری مناسب برای گفتگوهای آینده خواند. در بیانیه نهایی، اتحادیه عرب با خطرناک خواندن رقابت تسلیحاتی در منطقه خواستار همکاری‌ بیشتر اعضا برای توسعه برنامه‌های هسته‌ای صلح‌آمیز شد. این درخواست جدید اتحادیه عرب که به دنبال درخواست نشست پیشین اجلاس شورای همکاری خلیج‌فارس در این مورد مطرح شد، حاکی از واکنش دول عربی انحصار فن‌آوری هسته‌ای توسط اسرائیل و ایران به عنوان دو نیروی غیرمتجانس با بدنه جهان عرب می‌باشد.

جهان عرب همچنان آبستن تحولات تازه سیاسی است. آنچه نشست اخیر اتحادیه عرب، را تحت‌الشعاع خود قرار داد طرح عربستان بود. اینک می‌توان گفت جهان عرب گامی به سوی اسرائیل برداشته است.