اهداف تغییر طرح سپر دفاع موشکی آمریکا

چکیده

اعلام انصراف آمریکا از اجرای طرح سپر دفاع موشکی در شرق اروپا، از جمله تحولاتی است که مورد توجه محافل خبری و سیاسی جهان قرار گرفته است. این رویداد را باید در روند تحولات روابط روسیه و آمریکا بعد از روی کار آمدن باراک اوباما مورد بررسی قرار داد. به ویژه که دو کشور بر استمرار و نتیجه بخش بودن مذاکرات خلع سلاح برای تمدید قرارداد استارت یک توجه دارند. اعلام لغو طرح سپر دفاع موشکی در حالی است که از اجرای طرح سپر موشکی جدید نیز سخن گفته شده است. این امر به نوعی می‌تواند گویای تعلیق این طرح باشد و به زعم برخی، پایان طرح مذکور محسوب نشود.

مقدمه

از جمله رویدادهایی که در هفته‌های اخیر مورد توجه محافل سیاسی و خبری جهان قرار گرفت، اعلام انصراف آمریکا از اجرای طرح سپر دفاع موشکی در شرق اروپا بود. هر چند که تحولات روابط روسیه و آمریکا بعد از روی کار آمدن باراک اوباما نوید روزهای جدیدی را می‌دهد، لغو این طرح که یکی از بزرگترین موانع پیشرفت مذاکرات روسیه و آمریکا در موارد گوناگون به شمار می‌رفت را می‌توان مبنای جدیدی برای همکاری‌های دو کشور در آینده دانست. با این حال مقام‌های آمریکایی از جایگزین شدن طرح جدیدی سخن گفته‌اند که هنوز جزئیات کامل آن منتشر نشده است، اما به نظر می‌رسد محدودیت‌هایی را نسبت به طرح قبلی دارا می‌باشد. در این نوشتار تلاش می‌شود تا طرح سپر دفاع موشکی و دلایل جایگزین شدن آن با طرح جدید، مورد بررسی قرار گیرد. در این رابطه بررسی واکنش کشورهای دیگر حائز اهمیت است. همچنین پیامدهایی که اجرای این طرح برای ایران دارد نیز مورد توجه قرار گرفته است.

طرح سپر دفاع موشکی و اهداف آن

طرح سپر دفاع موشکی از جمله طرح‌های بسیار مورد توجه نومحافظه‌کاران آمریکا در دوران ریاست جمهوری جورج بوش تلقی می‌شود. در این طرح که به نوعی یادآور طرح جنگ ستارگان دوران جنگ سرد است، به کمک پایگاه‌های موشکی، سپری برای محافظت از اروپا در برابر حملات موشکی از ناحیه شرق ایجاد می‌شود. در قالب این طرح، آمریکا در صدد ساخت ١٠ رهگیر موشکی در لهستان به بزرگی یک زمین فوتبال و یک ایستگاه پیشرفته رادار در جمهوری چک بود تا اروپا را در مقابل موشک‌های بالستیک دوربرد محافظت کند. این ایستگاه رادار پیش از این در اقیانوس آرام جنوبی مستقر بود و براساس طرح قرار بود که به جمهوری چک انتقال یابد. سیستم راداری در جمهوری چک به یک رادار هشداردهنده در منطقه قفقاز مرتبط می‌شد. در این طرح اهداف در ارتفاع بسیار بالا و از طریق «برخورد صرف» مورد حمله قرار می‌گیرند.

سیستم سپر موشکی آمریکا برای مقابله با موشک‌های بالستیک یا قاره پیمایی طراحی شده است که بیش از پنج هزار کیلومتر برد دارند. تاسیسات زمینی این سیستم فعلاً شامل ۸ رهگیر در آلاسکا و ۲ رهگیر دیگر در کالیفرنیا است و در صورت اجرای طرح در اروپای شرقی، سومین پایگاه رهگیری برقرار می‌شود تا به صورت مثلثی به رهگیری موشک‌ها بپردازد. براساس این برنامه آمریکا قصد دارد پوشش راداری سیستم‌های موجود در کالیفرنیا و آلاسکا را با ایجاد پایگاه راداری در چک به شکل مثلثی ایجاد کند که در یک گوشه آن کالیفرنیا، گوشه دیگر آلاسکا و در راس آن جمهوری چک قرار گیرد. این پروژه، طرح کوچک شده‌ای از طرح موسوم به جنگ ستارگان است که هزینه زیادی را در دوران ریگان در برداشت و بعد از فروپاشی شوروی کنار گذاشته شد.

مقام‌های آمریکایی هدف از طرح سپر دفاع موشکی را مقابله با توان موشکی ایران و کره شمالی ذکر کردند. به ویژه که براساس پیش‌بینی‌های اطلاعاتی آمریکا، با مسلح شدن ایران به موشک‌های دوربرد تا سال ٢٠١٥، ایران می‌تواند اروپا و آمریکا را به راحتی مورد هدف قرار دهد.  جورج بوش پسر، رئیس جمهور سابق آمریکا، در سال 2007 با اعلام اجرایی شدن طرح سپر دفاع موشکی تأکید کرد که این طرح هیچ‌گونه توان تهاجمی ندارد و تنها یک طرح دفاعی است. با این حال منابع غیررسمی اهداف دیگری را نیز برای طرح متصور شدند و از جمله بر مقابله احتمالی با توان موشکی روسیه و حتی چین اشاره کردند.

اعلام اجرای طرح سپر موشکی در پایگاه‌های لهستان و چک واکنش شدید روسیه را به همراه داشت، به گونه‌ای که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور سابق روسیه در اظهارات بسیار تندی در جریان برگزاری اجلاس سران گروه هشت در سال 2007، آشکارا اروپا را تهدید به استفاده از توان موشکی خود کرد. وی در سخنانی تأکید کرد در صورت اجرای طرح مزبور، که به اعتقاد مسکو اقدامی عليه روسيه می‌باشد، قاره اروپا، توسط موشک‌های روسی مورد هدف قرار خواهد گرفت. روسیه حتی در ٢٩ ماه مه ٢٠٠٩ و در اقدامی آشکار در اعتراض به طرح سپر دفاع موشکی آمریکا، موشک جدیدی از نوع RS-24 را آزمایش کرد. به گفته مقام‌های روسی این سامانه موشکی می‌تواند از هر گونه سپر دفاع موشکی عبور کند. این موشک از شهر پلسه‌ژک در شمال روسیه شلیک شد و کمتر از یک‌ ساعت بعد شش ‌هزار و پانصد کیلومتر دورتر، در شبه‌‏جزیره کامچاتکا در اقیانوس آرام و در محل تعیین‌شده فرود آمد.  این امر موجب شد تا برخی کارشناسان از آغاز دوباره جنگ سرد سخن بگویند. حتی اعلام موافقت روسیه با طرح سپر دفاع موشکی آمریکا در اجلاس سران ناتو در بخارست، سال 2008، نیز به تنش ایجاد شده میان روسیه و آمریکا کمکی نکرد. برخی کارشناسان چنین موافقتی را نوعی توافق اولیه میان روسیه و آمریکا در مقابل عدم پذیرش اوکراین و گرجستان در ناتو دانستند.

انگیزه‌های لغو طرح

در حالی که روسیه نگرانی خود را از اجرای طرح سپر دفاع موشکی ابراز می‌کرد و مقام‌های روسی برای ادامه مذاکرات خلع سلاح شروطی را مطرح می‌کردند، مقام‌های آمریکایی لغو طرح سپر دفاع موشکی را اعلام کردند. باراک اوباما به یک باره اجرای یک طرح دفاع ضد موشکی جدید را به جای طرح قبلی استقرار سیستم‌های ضد موشکی در لهستان و جمهوری چک برای حمایت از آمریکا و متحدان اروپایی این کشور اعلام کرد. در طرح جدید به استفاده از موشک‌های مستقر بر کشتی برای دفاع از اروپا تأکید شده است.  اوباما دلیل اصلی چشم‌پوشی از طرح سپر دفاع موشکی در اروپای شرقی را ارزیابی مجدد توانایی‌های ایران ذکر کرد، او گفت که بر اساس ارزیابی جدید، برنامه موشک‌های دوربرد ایران از آنچه پیش‌بینی می‌شد پیشرفت کمتری داشته است. در این برنامه جدید این پیش‌بینی در نظر گرفته شده است که در صورت پیشرفت ایران در ساخت موشک‌های دوربرد، آمریکا گزینه از سرگیری ایجاد این سپر موشکی را در آینده برای خود حفظ کند.

به نظر می‌رسد لغو طرح سپر دفاع موشکی را باید در قالب راهبردهای جدید دولت آمریکا مورد ارزیابی قرار داد. در گذشته از جمله مهم‌ترین انتقاداتی که به بوش می‌شد، تاکید وی بر رویکردهای یکجانبه و تاکید بسیار بر بعد سخت قدرت بود که شکاف و انشقاقی جدی را در مناسبات آمریکا با دیگر کشورها باعث شده بود. اوباما راهبرد خود را بر اصلاح رفتارهای سیاسی بوش نهاده و از این رو در تلاش است ضمن برقراری دیپلماسی فعال، از رویکردهای یکجانبه دوری گزیند. چنین دیدگاهی اوباما را به سوی همکاری و دوری از تنش با روسیه سوق داده است.

از سوي دیگر روسيه نيز منافع جدي‌اي همان‌گونه كه ذكر شد، در لغو طرح سپر دفاع موشكي داشته است. اما روس‌ها بسيار مشتاق به همكاري با آمريكا برای ايجاد طرح مشتركي در اروپا هستند. چنين ديدگاهي روس‌ها را متمايل به تشويق آمريكا در مشاركت با آنان كرده است. تا به حال روس‌ها طرح‌های مشترکی را به آمریکا پیشنهاد کرده و در تلاش بوده‌اند تا آمریکایی‌ها را مجاب سازند رفتارهای چندجانبه‌تری را در امور بین‌المللی پی‌گیرند.

واکنش‌ها به لغو طرح

از جمله اولین واکنش‌ها به لغو طرح سپر دفاع موشکی از طرف مقام‌های روسی انجام شد. دمیتری مدودف، رئیس جمهور روسیه از این تصمیم آمریکا استقبال کرده و آن را «گامی مسئولانه» خواند. در این رابطه گفته شده است که روسیه احتمالاً از استقرار موشك‌های «اسكندر» در منطقه كالینینگراد، غربی‌ترین منطقه روسیه در مرز با لهستان، صرف نظر می‌كند. ولادیمیر پاپوفكین، معاون وزیر دفاع روسیه اعلام كرد، تصمیم نهایی در خصوص استقرار موشك‌های «اسكندر» در منطقه كالینینگراد، تنها از سوی رئیس جمهوری این كشور اتخاذ خواهد شد.

همچنین مقام‌های اسرائیلی نیز از لغو طرح مذکور استقبال و ابراز امیدواری کردند که طرح‌های جایگزین «موجب تقویت دیواره امنیتی اطراف اسرائیل در منطقه» شود. مقام‌های بلند پایه وزارت دفاع اسرائیل تأکید کردند که حضور ناوهای آمریکائی مجهز به سیستم‌های دفاع موشکی پیشرفته در آب‌های منطقه، یک دیواره حائل امنیتی قوی‌تری برای اسرائیل به وجود می‌آورد. روزنامه‌های اسرائیلی از قول این مقام‌ها آورده‌اند که آمریکا بر استفاده از ضد موشک‌های پیکان دو ساخت اسرائیل توجه دارد و در مرحله بعدی ضد موشک‌های پیکان سه مورد استفاده قرار خواهد گرفت و نیز سیستم‌های دیگر پیشرفته سپر دریایی ایجیس بر روی عرشه ناوهای موشکی آمریکا مستقر می‌شود.

ایران نیز به طور ضمنی از لغو طرح سپر دفاع موشکی استقبال کرد. حسن قشقاوي سخنگوي وزارت امور خارجه گفت که جمهوري اسلامي ايران از هرگونه اقدامی که موجب کاهش رقابت‌هاي تسليحاتي شود استقبال می‌کند. وی درباره گمانه زني محافل سياسي که لغو این طرح را در راستای اتحاد نظر قدرت‌هاي بزرگ در قبال ايران دانسته‌اند، گفت: «انتساب ادعاي تهديد موشکي به ايران فريب و با اغراض سیاسي و قدرت‌طلبانه و سلطه‌جويانه از سوي آمريکا صورت گرفته است». 

طرح جدید سپر دفاع موشکی

علی‌رغم انتشار اخبار گسترده مبنی بر لغو طرح سپر دفاع موشکی، مقام‌های آمریکایی از تغییر طرح و اجرای طرح جدید و یا حتی تعلیق طرح سپر دفاع موشکی سخن گفته‌اند. از جمله هیلاری كلینتون در سخنرانی خود در مؤسسه بروكینگز اظهار داشت: «ما طرح سپر موشكی را به طور كامل كنار نگذاشته‌ایم بلكه در تلاش هستیم این سامانه را بسیار زود و سریع مستقر کنیم. ما معتقدیم در رویكرد جدید اوباما در خصوص سپر دفاع موشكی، آمریكا برای دفاع از سربازان خود، منافع و متحدانش قوی‌تر و توانمندتر خواهد شد.» وی تأكید كرد که آمریکا سیستم دفاع موشكی جدید را زودتر از برنامه قبلی به مرحله اجرا درخواهد آورد. به گفته مقام‌های آمریكایی، دولت اوباما قصد دارد در طرح جدید خود از موشك‌های پاتریوت و موشك‌های جدید پیشرفته SM-3 استفاده نماید كه قادر است موشك‌های دشمن را پیش از وارد شدن به حریم هوایی اروپا و آمریكا مورد رهگیری و هدف قرار دهد. سیستم جدید در ابتدا بر روی كشتی‌های آمریكایی در مدیترانه استقرار می‌یابد. در این چارچوب رابرت گیتس، وزیر دفاع آمریكا، از جمهوری چک برای مشاركت در طرح جایگزین آمریکا دعوت كرد.

هر چند که هنوز جزئیات طرح جدید به صورت کامل اعلام نشده است، اما مقام‌های آمریکایی در حال رایزنی برای این طرح هستند. از جمله در پی سفر جوزف بایدن به اروپاي مركزي در اکتبر ٢٠٠٩، جمهوری چک و ناتو اعلام کردند از طرح جدید آمریکا برای استقرار سپر دفاع موشکی كه به موشك‌هاي رهگير كوتاه‌برد و ميان‌برد تمركز دارد، استقبال می‌کنند. همچنین دونالد توسك، نخست وزير لهستان در ديدار با بايدن اعلام كرد كه لهستان در طرح جديد آمریکا شرکت می‌کند. وی به ویژه بر مشارکت این کشور در طرح موشك‌هاي SM-3 تأکید کرده است. بر اساس خبرهای منتشر شده آمریکا در نظر دارد ترکیه را نیز در طرح جدید سپر دفاع موشکی مشارکت دهد. هر چند که مقام‌های ترکیه هرگونه مشارکتی را در این طرح که با هدف مقابله با توان موشکی ایران مطرح شده رد می‌کنند، منابع خبری اعلام کردند که آمریکا قصد دارد علاوه بر نصب سیستم دفاع موشکی و سیستم ایجیس در منطقه خاورمیانه، سیستم موشکی پاتریوت به ارزش ۸/۷ میلیارد دلار را به ترکیه بفروشد که آنکارا به شدت خواهان آن است.

ایران و طرح جدید

یکی از مهمترین اهداف اعلام شده برای طرح سپر دفاع موشکی، مقابله با تهدید موشکی ایران است. با این حال این مسئله مطرح می‌شود که با توجه به پیشرفت‌های موشکی ایران و حجم تولید موشک بر اساس اخبار منتشر شده آیا برقراری سیستم دفاع موشکی در صورتی که هدف آن تنها بازدارندگی در برابر ایران باشد قابل تحقق است؟ در این رابطه سردار سرلشکر محمدعلی جعفری، فرمانده کل سپاه پاسداران با تأکید بر توان بالای موشکی ایران یادآور شد که «دشمن از این توان جمهوری اسلامی ایران به خوبی آگاهی دارد و هنوز نتوانسته است موشکی آزمایش کند که بتواند با موشک‌های ایرانی مقابله کند. به طور کلی آزمایش‌های سپر موشکی اسرائیل و آمریکا بیشتر ادعاست تا واقعیت.»

از طرف دیگر برخی منابع خبری از ارتباط طرح سپر دفاع موشکی با برنامه هسته‌ای ایران و همکاری‌های روسیه و ایران سخن گفتند. در این رابطه اوباما در مصاحبه با شبکه سی.ان.ان تاکید کرد که «اگر اين تصميم باعث همکاري موثر روسيه با آمريکا در خصوص برنامه هسته‌اي ايران شود، اين موضوع به نفع ما خواهد بود». همچنین هيلاري كلينتون، وزير امور خارجه امريكا درست بعد از اعلام لغو طرح سپر دفاع موشکی به ايران هشدار داد که اگر تهران به برنامه هسته‌ای خود ادامه دهد، جامعه بين‌الملل و شوراي امنيت تحريم‌ها عليه اين كشور را تشديد خواهند كرد. همچنین منابع روسی خبر دادند که دمیتری مدودف در مذاکرات خود با باراک اوباما در حاشیه اجلاس سالانه سازمان ملل متحد در نیویورک، برای اولین بار با خواست آمریکا برای تحریم‌های شدیدتر علیه ایران موافقت کرده است. وی تأکید کرد که «اگر چه تحریم‌ها به ندرت نتایج مثبتی در پی داشته‌اند، اما در برخی موارد استفاده از تحریم‌ها اجتناب‌ناپذیر است.» به نوشته روزنامه کومرسانت، روسیه قبلاً تلاش کرده تا از ایران بخواهد با جامعه بین‌المللی همکاری کند و در صورت امتناع ایران از همکاری، از تحریم‌های بیشتر حمایت می‌کند.