رویکردهای چند جانبه در سیاست خارجی روسیه

 اهمیت:

طی هفته آخر ماه ژوئن و هفته نخست ماه ژوئیه 2005، روس‌ها در عرصه سیاست خارجی روزهای فعالی را پشت سر گذاشتند: میزبانی از هوجین تائو، رئیس جمهور چین در مسکو، شرکت در اجلاس وزرای امور خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در یمن که به پذیرش روسیه به عنوان عضو ناظر در این سازمان منجر گردید، میزبانی از رهبران فرانسه و آلمان در شهر کالنین‌گراد و شرکت در اجلاس سازمان همکاری شانگهای در آستانه پایتخت قزاقستان. اگر چه این رویدادها احتمالاً ارتباط مستقیمی با یکدیگر ندارند، اما کوشش‌های چند جانبه و دراز مدت پوتین برای ارتقای جایگاه روسیه در نظام بین‌الملل را به خوبی به نمایش می‌گذارند.

تحلیل:

طی پنج سال ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین، به نظر می‌رسد که روس‌ها در عرصه سیاست خارجی سه هدف اساسی را مدنظر قرار داده‌اند:

- اول، کاستن از میزان عقب‌نشینی‌های تاکتیکی و استراتژیک روسیه؛

- دوم، تبدیل عقب‌نشینی‌های تاکتیکی و استراتژیکی به یک فرصت تازه (کسب حداکثر امتیاز و واگذاری حداقل اعتبار و پرستیژ)؛

- سوم، پیشروی خزنده در جهت ارتقای جایگاه روسیه در نظام بین‌المللی.

برخلاف اهداف اول و دوم که ابتکار عمل عمدتاً در دست طرف‌های مقابل روسیه قرار داشت، برای رسیدن به هدف سوم روس‌ها سیاستی فعال اما توأم با صبر و حوصله را دنبال می‌کنند. برای این منظور روس‌ها به طور همزمان شکل‌دهی و تقویت سه محور عمده را در دستور کار خود قرار داده‌اند:

اول : محور مسکو- برلین - پاریس

محور مسکو – برلین – پاریس در واقع در جریان مخالفت مشترک سه کشور با تهاجم نظامی آمریکا به عراق شکل گرفت، اما با حل و فصل موضوع پس از تصویب قطعنامه 1483که هر سه کشور در مورد لغو تحریم‌های عراق با آمریکا به تفاهم رسیدند، پایان نیافت. از آغاز سال 2003 تاکنون رهبران سه کشور به بهانه‌ها و مناسبت‌های مختلف بارها گفتگوهای سه جانبه‌ای را در خصوص مسائل مختلف بین‌المللی برگزار کرده‌اند. اغلب این گفتگوها در روسیه برگزار شده است و این بار نیز روس‌ها هفتصد و پنجاهمین سال تأسیس شهر کالنین‌گراد را بهانه‌ای برای برگزاری یک نشست سه جانبه پیش از برگزاری اجلاس سران هشت کشور صنعتی (گروه هشت) در اسکاتلند قرار دادند.

روس‌ها به دلیل اهمیت گفتگوهای سه جانبه هیچ مهمان دیگری را برای این جشن دعوت نکردند. هم روس‌ها و هم آلمان و فرانسه دلایل متعددی برای نزدیکی بیشتر با یکدیگر دارند. هر سه کشور به طور جدی نگران رفتارهای یکجانبه‌گرایانه آمریکا هستند. اما در حوزه مسائل ملموس‌تر، به ویژه در مورد مسائل مربوط به گسترش اتحادیه اروپا، روسیه گفتگوهای سه‌جانبه با فرانسه و آلمان را در یک فضای دوستانه بر گفتگوهای رسمی میان روسیه و اتحادیه اروپا ترجیح می‌دهد. در عین حال آلمان و فرانسه نیز پیوند با مسکو را برای کاهش تهدیدها، تقویت اروپای قدیم، ایفای نقش مؤثرتر در مسائل بین‌المللی مانند مسئله عراق و نهایتاً تأیید عضویت آلمان در شورای امنیت ضروری می‌دانند.

دوم: محور مسکو – پکن – دهلی‌نو

در کنار سیاست نزدیکی به فرانسه و آلمان که بیشتر بر هدف‌های بین‌المللی و اروپایی متمرکز است روس‌ها در یک برنامه دراز مدت نزدیکی هر چه بیشتر به چین و هند را نیز در دستور کار خود دارند. با این تفاوت که محور مسکو – پکن - دهلی‌نو هنوز از ظرفیت‌های لازم برای تبدیل به یک محور سه جانبه برخوردار نیست و تقویت پیوندها میان سه کشور در قالب روابط دو جانبه دنبال می‌شود. به گفته منابع خبری، مسکو و پکن در ماه گذشته میلادی تقریباً تمامی مسائل و مشکلات مرزی دو جانبه را حل و فصل کردند و از این طریق گام مهمی را در جهت گسترش روابط دو جانبه برداشتند. علاوه بر این، در سفر تائو به روسیه یک بیانیه مشترک هشت صفحه‌ای درباره نظم جدید جهانی در قرن بیست و یکم منتشر گردید که حاوی دیدگاه مشترک روسیه و چین در مورد مسائل مهم بین‌المللی و انتقاد از رفتارهای سلطه‌جویانه ایالات متحده بود. پذیرش عضویت ناظر ایران، هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای که به محوریت روسیه و چین شکل گرفته است نیز می‌تواند گام مؤثری در روند رو به رشد شکل‌گیری محور مسکو - پکن – دهلی‌نو تلقی شود.

سوم: محور روسیه- کشورهای اسلامی

در حالی که اغلب کشورهای اسلامی به دلیل مسائل مربوط به تروریسم، حقوق بشر و دموکراسی از سوی غرب تحت فشار قرار گرفته‌اند، روس‌ها انگیزه‌های مختلفی برای تقویت پیوند با کشورهای اسلامی دارند. در سال‌های گذشته، روس‌ها تلاش زیادی را به خرج دادند که از اسلامی شدن مسئله چچن جلوگیری کنند و تا حدود زیادی نیز در این امر موفق بودند. این موفقیت عمدتاً حاصل برقراری روابط متعادل و متوازن با کشورهای اسلامی بوده است. تقریباً تمامی جمهوری‌هایی که در مجموعه فدراسیون روسیه مستعد جدایی‌طلبی هستند و در گذشته نیز سابقه این امر را داشته‌اند جمهوری‌های مسلمان‌نشین روسیه مانند، داغستان، تاتارستان، چچن و اینگوش هستند. بنابراین گسترش روابط با کشورهای اسلامی احتمال حمایت خارجی از جریان‌های جدایی‌طلب را در این جمهوری‌ها کاهش داده و در صورت وقوع چنین مسئله‌ای از تبدیل آن به یک مسئله اسلامی جلوگیری می‌کند. درخواست روسیه برای عضویت ناظر در سازمان کنفرانس اسلامی که دو سال پیش مطرح شد اگر چه در آغاز نامأنوس به نظر می‌رسید، اما با توجه به هدف روسیه در خصوص ایجاد فرصت‌های تأثیرگذاری بر جهت‌گیری‌های کلان کشورهای اسلامی اقدامی معنادار و حساب شده بود. در این مسیر مهمترین معضل روسیه این است که در میان کشورهای اسلامی هیچ کشوری وجود ندارد که از مرجعیت گسترده‌ای در میان کشورهای اسلامی دیگر برخوردار باشد و به همین دلیل روس‌ها هدف خود را اولاً از طریق عضویت در سازمان کنفرانس اسلامی و ثانیاً از طریق گسترش روابط متوازن با اغلب کشورهای اسلامی دنبال می‌کنند. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی تأکید کرد که تعمیق روابط متقابل روسیه و جهان اسلام به تقویت امنیت و ثبات در جهان کمک می‌کند. روس‌ها تقریباً تردیدی ندارند که در نظام بین‌المللی آینده جهان اسلام نقش تعیین کننده‌ای را در معادلات بین‌المللی ایفا خواهند کرد. به همین دلیل، رهبران روسیه به دنبال راه‌هایی هستند که موقعیت و جایگاه خود را در جهان اسلام تقویت کنند. کوشش پوتین برای برگزاری کنفرانس بین‌المللی صلح خاورمیانه درمسکو که توسط اسرائیل ناکام گذاشته شد، احتمالاً اقدامی در این جهت بوده است.

نتیجه‌گیری:

یکی از مهمترین وظایف سیاستگذاران و استراتژیست‌ها در هر کشور، علاوه بر توجه به روندهای جاری، کشف و ادراک فرآیندهای کلانی است که احتمالاً در آینده قابل پیش‌بینی می‌توانند بر جایگاه و موقعیت کشور مورد نظر تأثیرات تعیین کننده‌ای داشته باشند. کشور قدرتمند روسیه هر چند در شرایط فعلی به لحاظ تأثیرگذاری بر روندهای بین‌المللی از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست، اما توان بالقوه‌ این کشور برای نقش آفرینی در شرایطی متفاوت از شرایط کنونی، غیرقابل انکار است.

همان‌طور که گفته شد کوشش برای شکل‌دهی و تقویت محورهای ذکر شده در سیاست خارجی روسیه کوششی بطئی، آرام و دراز مدت است و در شرایط حاضر روس‌ها به هیچ وجه در پی آن نیستند که هیچ یک از این محورها در مقابل ایالات متحده تعریف شده و یا حتی شائبه ایجاد بلوک‌بندی‌های جدید را به ذهن ناظران بیرونی متبادر نماید. در واقع، این موضوع برای روس‌ها بیشتر یک پویش جمعی برای تقویت موضع و جایگاه بین‌المللی است تا کوششی برای ایجاد بلوک‌های تازه. روسیه سعی می‌کند از این طریق حق انتخاب‌های خود را افزایش دهد. در جریان اجلاس سه جانبه اخیر میان رهبران روسیه، آلمان و فرانسه، پوتین برای آنکه خاطره نزدیکی سه کشور در جریان مخالفت با حمله به عراق تجدید نشود، صراحتاً تأکید کرد که انتقادات گذشته در مورد حمله به عراق نباید در مورد آینده این کشور ملاک عمل قرار بگیرد. به گفته پوتین همه کشورها فارغ از اختلافات گذشته باید برای ساختن عراق جدید همکاری کنند