13 دی 1391
نشست تخصصی تحولات سیاست خارجی در پرتو سند چشم‌انداز سه‌شنبه ١٢ دی ١٣٩١ در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام برگزار شد. وضعیت سیاست خارجی کشور در چارچوب سند چشم‌انداز 20 ساله با توجه به قدرت و ضعف کشور و شرایط امروز بین‌المللی مورد بررسی قرار گرفت.
در جلسه افتتاحیه نشست دکتر حسن روحانی، رییس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام گفت برخی از مسئولین اجرایی با مواضع خود فقط برای مردم هزینه‌تراشی می‌کنند. درشت‌گویی لزوماً سیاست خارجی تهاجمی نیست. این عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام یادآور شد: «در سند چشم‌انداز بیست‌ساله جمهوری اسلامی در افق 1404، ایران کشوری است توسعه‌یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در منطقه، الهام‌بخش در جهان اسلام با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین‌الملل» بنابراین تحقق اهداف راهبردی در این سند الهام‌بخش بودن جمهوری اسلامی ایران در جهان اسلام و داشتن تعاملی سازنده و مؤثر در روابط بین‌الملل است.
وی گفت آیا سیاست خارجی ما تاکنون امنیت‌زا بود یا امنیت‌زدا؟
سیاست خارجی ما در 7 سال گذشته با شاخص هزینه ـ فایده چقدر برای مردم فایده داشته، چقدر هزینه؟ این عضو مجلس خبرگان رهبری گفت: عناوینی که مقامات در اختیار دارند امانت مردم است. این عناوین شخصی نیست. ما نمی‌توانیم اولاً این عناوین را تخریب کنیم و ثانیاً نباید از آن جایگاه‌ها برای کشور و مردم هزینه‌آفرین باشیم. ایران برای دستیابی به اهداف سند چشم‌انداز و استقرار در جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در منطقه نیازمند یک محیط رقابتی، بدون انحصار و تولید صادراتی است. برای برخورداری از مزایای صادرات، ایران نیازمند یک سیاست خارجی تعامل‌گرا است.
رشد تولید نیازمند خصوصی‌سازی و سرمایه‌گذاری مناسب داخلی و خارجی است، متأسفانه در 7 سال گذشته با وجود ابلاغ سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی از سوی مقام معظم رهبری، هنوز اقتصاد ما به شدت دولتی است و واگذاری‌ها عمدتاً از بخش دولتی به شبه دولتی بوده است. سیاست خارجی ما هم در 7 سال نخست دوران اجرای سند چشم‌انداز با درشت‌گویی‌های بی‌هدف برخی مسئولین اجرایی نه تنها جاذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی نبوده بلکه به درستی هم از درآمدهای نفتی خود استفاده نکرده است.
محمد فرازمند، سفیر پیشین ایران در بحرین یکی دیگر از سخنرانان نشست بود. وی با اشاره به معیارهای سند چشم‌انداز گفت: این سند در ذات خود اراده معطوف به قدرت دارد. هر نظامی چنین اراده‌ای دارد، البته کسب قدرت به هر قیمتی نیست و باید قدرت شامل زیبایی‌هایی باشد که مردم عدالت‌طلب آن‌ها را بجویند. وی با بیان این که سند چشم‌انداز ابزاری را برای دستیابی به اهداف بیان کرده است، افزود: در این سند علاوه بر ابزارهای جمالی، ابزار جلالی وجود ندارد، در حالی که برخی از ابزار جلالی از ویژگی‌های انقلاب اسلامی بوده و الهام‌بخش است که می‌توان در این زمینه به ظلم‌ستیزی و مبارزه با رژیم صهیونیستی اشاره کرد.
این کارشناس مسائل منطقه با بیان این که سند چشم‌انداز در مقاطع پنج ساله نوشته شده است که در آن ثبات در سیاست خارجی براساس قانون اساسی و رعایت عزت، حکمت و مصلحت در هر یک از مقاطع 5 ساله مورد تاکید واقع شده است، خاطرنشان کرد: این نشان می‌دهد که دیگر در کشور نیاز به چرخش‌های تند نیست و ثبات دیگر یک مساله رویایی نبوده و در کوتاه مدت نیز قابل دسترسی است. فرازمند با تاکید بر این که روح حاکم بر سند چشم‌انداز ایران امیدوار کننده است، خاطرنشان کرد: این روح حاکم نشان می‌دهد که این سند در فضای امیدوارکننده‌ای نوشته شده است. ما باید به سند به عنوان نقشه راه نگاه کنیم.
وی درباره الهام‌بخشی از الگوهای ایران با توجه به سند چشم‌انداز تصریح کرد: جدا از این که خود را بسنجیم باید به این نکته توجه کنیم که دیگران در کجا قرار دارند. از زمان تحریر سند تاکنون مهم‌ترین اتفاق، تحولات خاورمیانه و انقلاب‌های عربی است. تا پیش از سال 2011 ما می‌توانستیم ادعا کنیم که در منطقه الگوبخش هستیم، زیرا با رژیم‌های مادام‌العمر روبه‌رو بودیم. در این صورت هرگونه انتخاباتی با هر کیفیتی برگزار می‌شد، باز هم می‌توانست به عنوان الگویی تلقی شود. فرازمند با اشاره به تحولات خاورمیانه و شمال آفریقا گفت: بعد از سال 2011 انتخابات در جهان عرب نهادینه شده و از سال 2003 در عراق که یکی از بسته‌ترین جوامع بود، انتخابات برگزار می‌شود. اما به طور کلی از جنبه‌های برجسته الهام‌بخشی ایران برای کشورهای اسلامی، می‌توان استقلال، مقاومت و ظلم‌ستیزی در جلب حمایت از ملت فلسطین و مردم‌سالاری دینی را ذکر کرد.
ابراهیم متقی، نیز در این نشست در سخنرانی خود تاکید کرد: این سند در درون خود با سیاست‌های بین‌المللی تطبیق و همگونی ندارد و بیش از آن چه که به تهدیدات بپردازد و به برنامه‌های اجرایی توجه کند ایده‌ال‌های نظام سیاسی را بیان کرده است. وی ادامه داد: ما خود را برتر از دیگران می‌دانیم و می‌خواهیم تبدیل به هژمون شویم در حالی که این مساله در معاملات سیاست بین‌المللی در فضای تناقضی قرار می‌گیرد.
این استاد دانشگاه با اشاره به تاریخ معاصر کشور اظهار کرد: رضا شاه به ضرورت‌های نظام بین‌الملل توجه نمی‌کرد و بر همین اساس تصور نمی‌کرد که اتحادی میان بریتانیا، شوروی و آمریکا ایجاد شود و بر این باور بود که راه سومی نیز وجود دارد. در زمان مصدق نیز وضعیت مشابهی وجود داشت. این وضعیت در دوران محمدرضا شاه نیز وجود داشت و در سال 1353 وی تصور می‌کرد که بازیگر بلامنازع بین‌المللی است. وی با اشاره به ظرفیت‌های ایران خاطرنشان کرد: ایران با داشتن نیروی هوشمند انسانی، جمعیت گسترده، موقعیت ژئوپلوتیک خوب اگر به قدرت منطقه‌یی و قدرت بین‌المللی تبدیل نشود باز می‌تواند به عنوان قدرت میانه تغییراتی را در نظام بین‌المللی به وجود آورد. متقی ادامه داد: مزیت نسبی سیاست خارجی ایران حوزه دیپلماتیک نبوده و حداقل در چند سال اخیر این‌گونه نبوده است و حتی انسجام میان فضاهای نهادی دیپلماتیک نیز وجود نداشته است و تنها دستگاه دیپلماسی به فضای اداری تبدیل شده است. بر همین اساس این سند چشم‌انداز برای این ساختار بین‌المللی کار نادرستی است. وی افزود: الگوی سند چشم‌انداز یک الگوی برتری‌جویی است که در فضای منطقه‌یی امکان‌پذیر نیست ما باید نگاه خود را متوازن کنیم متاسفانه در حال حاضر در فرهنگ سیاست خارجی ما سیاست بین‌الملل مفقود شده است.
علی مبینی، عضو دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز در سخنانی گفت: درباره سند چشم‌انداز دو دیدگاه وجود دارد که سند چشم‌انداز یک آرمان بلندمدت است و یک سند حداکثری محسوب می‌شود و یا این که این سند یک الزام و ضرورت برای نیازها کشور محسوب می‌شود. اما این سند برای جمهوری اسلامی ایران در افق 20 ساله با توجه به ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های این کشور یک سند حداقلی است. ما حتی از واقع‌گرایان پایین‌تر هستیم و با آرمان‌های خود فاصله زیادی داریم. وی با بیان این که یکی از اصول اولیه کشور استقلال، امنیت و اقتدار در کنار پیوستگی همه جانبه و همبستگی همه جانبه است، افزود: باید شیب مثبت به سطح همسایگان مدنظر باشد. در چنین شرایطی امنیت کشور حاصل می‌شود، اما اگر شیب حرکت ما منفی باشد، در این صورت امنیت کاهش پیدا می‌کند.
مبینی که یکی از اعضای تحریر سندچشم‌انداز بوده با تشریح این سند گفت: در این سند هدف اصلی این است که از درون‌گرایی به سمت برون‌گرایی حرکت کنیم و در جامعه از دولت محوری به سمت مردم‌محوری حرکت کنیم برای حرکت از دولت‌محوری به مردم‌محوری تصمیم به اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی گرفته شد. اما سوال اصلی این است که آیا در حوزه سیاست خارجی نیز روابط خود را با کشورهای منطقه و فرامنطقه‌یی بر اصل هم‌گرایی و همکاری پایه‌گذاری کردیم. وی خاطرنشان کرد: در سند چشم‌انداز هدف این نیست که از وضع موجود به وضع مطلوب حرکت کنیم، زیرا حرکت بدین‌شکل یعنی پذیرش قابلیت‌های موجود است. در حالی که براساس این سند باید براساس تصاویر آینده حرکت کرد و وضع موجود را به انتقاد کشید. البته در واقعیت در هیچ یک از حوزه‌ها این‌گونه عمل نشده و نمی‌شود.
وی با اشاره به اظهارات برخی مبنی بر وجود روح برتری‌جویی در سند چشم‌انداز گفت: برتری‌جویی را باید در سند به سبقت‌جویی از کشورهای منطقه تعبیر کرد. در حال حاضر پروژه جهانی شدن برای ما تهدید محسوب می‌شود اما فرآیند جهانی شدن یک فرصت است، زیرا به ما اجازه می‌دهد که ظرفیت‌های خود را آشکار کرده و همانند دیگران بتوانیم بازی خود را اجرا کنیم. هم‌چنین در ادامه این نشست، سیدجلال دهقانی فیروزآبادی، رییس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه‌طباطبایی درباره معیارهای سیاست خارجی در سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران گفت: دیدگاه قالب این است که در سند تنها دو مفهوم الهام‌بخشی و تعامل سازنده در حوزه سیاست خارجی کارآمد است. وی ادامه داد: در حوزه سیاست خارجی، سند چشم‌انداز به ما تکلیف می‌کند که در درجه اول قدرت ملی خود را افزایش دهیم، زیرا این قدرت مهم‌ترین هسته سیاست خارجی است، هم‌چنین باید امنیت ملی را ارتقا بخشیم. یکی دیگر از موارد تکلیف شده به کارگیری دیپلماسی کنش‌مند و کنش‌گرا است. برهمین اساس باید دید که جمهوری اسلامی ایران چگونه می‌تواند در عرصه بین‌المللی فرصت‌سازی کند و چگونه با استفاده از دیپلماسی و رسانه به دنبال ایجاد یک چهره متعارف از کشور و مردم است. این استاد دانشگاه در ادامه اظهاراتش معیارهای تکلیف شده از سوی سند چشم‌انداز در حوزه سیاست خارجی را تشریح کرده و به شاخص‌بندی هر یک از معیارها پرداخت.
حسین سلیمی، دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی یکی دیگر از سخنرانان این نشست بود. وی با طرح این پرسش که آیا ماهیت نظام بین‌الملل در حال دگرگونی است و آیا الگوهای قبلی می‌تواند اهداف چشم‌انداز 20 ساله را محقق کند؟ پاسخ داد: تردیدی نیست که روابط بین‌الملل، در حال دگرگونی است و این در حالی است که ما در الگوهای‌مان تغییر ایجاد نمی‌کنیم. وی ادامه داد: نظام بین‌الملل در عصر ما در حال دگرگون شدن و تبدیل شدن به نظام جهانی است. در این نظام جدید الگوی بین بازیگران دیگر مناقشه، کشمکش و درگیری نیست؛ نه این که مناقشه و درگیری از بین برود اما دیگر الگوی اصلی کشمکش نیست. سلیمی اظهار کرد: از این رو برای رسیدن به اهداف چشم‌انداز 20 ساله کشور به الگوی رفتاری متفاوت نیاز داریم و هم‌چنین باید نوع نگاه‌مان به جهان را نیز تغییر دهیم.
وی با اشاره به سند چشم‌انداز که جایگاه ایران در منطقه را در جایگاه نخست معرفی می‌کند خاطرنشان کرد: منطقه‌ای که سند از آن نام می‌برد آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه است و در همین حوزه‌ها بر این باور است که در 20 سال آینده باید در عرصه‌ی فن‌آوری و تولید علم و رشد اقتصادی پرشتاب جایگاه نخست را داشته باشیم. این در حالی است که در تمامی این حوزه‌ها جهان به سمت یک دگرگونی و نظام جدید حرکت می‌کند. این استاد دانشگاه با اشاره به تغییرات در عرصه‌ی اقتصاد نظام جهانی گفت: در حوزه‌ی اقتصاد ماهیت روابط اقتصادی تغییر کرده است پدیده‌هایی مثل سرمایه‌ی جهانی، بنگاه‌های اقتصاد به هم پیوسته که ملیت ندارند و ماهیت و حقوق جهانی دارند از جمله این تغییرات هستند و اگر با این‌ها در نظام جدید رابطه نداشته باشیم هدف سند چشم‌انداز که ایران را در جایگاه نخست منطقه معرفی می‌کند محقق نخواهد شد.
استاد دانشگاه علامه طباطبایی در این رابطه به تغییرات نظام جهانی در عرصه‌ی تعهدات و دارایی‌های سرمایه‌یی جهانی، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و میزان تولید ناخالص داخلی، اشاره کرد و افزود: نظام جهانی جدید به سمت هم‌گرایی سوق پیدا می‌کند و این هم‌گرایی در حوزه‌ی اقتصاد و اجتماعی به شدت عمیق و سریع حرکت می‌کند. چرا که هم‌گرایی به صلح و امنیت بیش‌تر کمک می‌کند. تنها مناطقی که در آن‌ها هم‌گرایی اتفاق نیافتاده است، خاورمیانه و آفریقاست. سلیمی با اشاره به آینده نفت و گاز طبیعی در نظام جهانی خاطرنشان کرد: آن گونه که برخی فکر می‌کنند نقش نفت و گاز طبیعی در آینده نیز به قوت خود باقی است و هم‌چنان می‌تواند به عنوان ارزش افزوده کشورها مورد استفاده قرار گیرد.
وی ادامه داد: در عرصه فرهنگ و علم و ارتباطات دنیا به سمت جهانی شدن در حرکت است، نرخ رشد آمار کاربران اینترنتی و نفوذ اینترنت در کشورهای توسعه یافته در حد بالایی است و در کشورهای در حال توسعه قابل توجه است. کشورهایی که در آن‌ها انقلاب و جنبش‌های اجتماعی رخ داده است در زمینه‌ی استفاده از اینترنت و فضای مجازی نرخ رشد بالایی دارد اما در میان آن‌ها ایران در سطح پایینی قرار دارد. این استاد دانشگاه با اشاره به تقاضا در دنیا برای تحصیل در کشورهای مختلف بالاترین نرخ تقاضا را برای کشورهای آمریکا، بریتانیا و استرالیا عنوان کرد و افزود: در این میان بیش‌ترین کشورهایی که تقاضای تحصیل در این کشورها را دارند چین، هند و کره‌ی جنوبی هستند. تقاضا برای تحصیل و علم نیز به هم پیوسته است و جریان و مبادله علم در نظام جهانی رو به گسترش است. سلیمی با اشاره به تاکید سند چشم‌انداز به تولید علم خاطرنشان کرد: ما به دنبال تولید علم هستیم اما کارنامه قابل توجهی در نشریات علمی معتبر نداریم. اگر میزان مقاله‌هایی که با پول در نشریات چاپ می‌شود را حذف کنیم می‌بینیم که حضور بسیار پایینی در این عرصه داریم.
نشست تخصصی تحولات سیاست خارجی در پرتو سند با طرح نظرات و پرسشهای شرکت کنندگان در نشست پایان یافت.
