18 دی 1389
چکیده
پيمان استارت كه در طول دهه‌هاي گذشته براي برقراري موازنه تسليحات غيرمتعارف ميان روسيه و آمريكا امضا شده است، در ماه‌هاي اخير با عنوان «استارت جديد» مطرح و به امضاي روساي جمهور دو كشور رسيد. استارت جدید یکی از مهم‌ترین پیمان‌های دوجانبه بین روسیه و آمریکا در دو دهه اخیر و در واقع نماد وضعیت تنظیم مجدد در روابط دو کشور محسوب می‌شود. با این حال، علی‌رغم امیدواری برخی ناظران و اظهارات امیدوارانه مقامات دو کشور، به‌ویژه روسای جمهور روسیه و آمریکا، برخی تحلیل‌گران، استارت جدید را صوری و یا مقطعی توصیف می‌کنند. در همین راستا هم مراحل تصویب این پیمان در مجالس نمایندگان آمریکا و روسیه در کانون توجه جهانی قرار گرفته است.
مقدمه
پیمان استارت جدید که طي مراسمي در ماه آوريل سال جاري ميلادي در "پراگ " به امضا رسيد، هر دو كشور آمريكا و روسيه را محدود مي‌كند تا كلاهك‌هاي هسته‌اي خود را به هزار و 550 كلاهك كاهش دهند كه اين ميزان 30 درصد كمتر از ميزاني است كه در سال 2002، معين شده بود. روس‌ها پیمان استارت جدید را جایگزین پیمان استارت 2 در سال 2002 می‌دانند که هرگز اجرایی نشد و اما آمریکایی-ها این پیمان را جایگزین استارت 1 می‌دانند که در سال 1991 امضا و در سال 2009، به پایان رسید. به هر حال این پیمان از این جهت حائز اهمیت می‌باشد که پس از تنش‌هایی که در روابط روسیه و آمریکا در نیمه دوم دهه اول قرن بیستم ایجاد شده بود، به امضا رسید و در واقع نماد همان تنظیم مجدد در روابط است که مقامات دو کشور در اوایل سال 2010، از آن سخن گفتند.
اما این پیمان از زمانی که توسط روسای جمهور دو کشور امضا شد، با تردیدهایی روبه‌رو بود و هست. همانگونه که پیش‌بینی می‌شد، تصویب پیمان استارت جدید در سنای آمریکا و محافل سیاسی و رسانه‌ای با نگرش‌های متفاوتی مواجه بود. تلاش‌های اوباما برای تصویب این پیمان تا قبل از پایان سال 2010 و حساسیت و هشدار روسیه نسبت به رویکرد سنای آمریکا به این پیمان، جلوه‌های جدیدی از دیدگاه این کشورها به پیمان استارت جدید بود که مورد توجه محافل تحلیلی بین‌المللی قرار گرفت.
دیدگاه و اهداف آمریکا
با شروع بررسی پیمان استارت جدید در سنا، شائبه عدم تائید این پیمان آنقدر بود که باراک اوباما، رئیس جمهوری آمریکا نسبت به عدم تصویب پیمان و بازگشت در روابط روسیه و آمریکا هشدار داد. اصرار اوباما برای تصویب پیمان استارت جدید قبل از پایان سال 2010، نشان می‌داد این پیمان مبتنی‌بر دیدگاه حزب حاکم بوده و در واشنگتن نسبت به این پیمان اختلاف دیدگاه وجود دارد. جمهوری‌خواهان مدعی هستند دلایل مقاومت آنها در برابر استارت جدید، براساس امنیت ملی آمریکا می‌باشد. آنها معتقدند که بايد مطمئن شوند زرادخانه‌هاي هسته‌اي آمريكا مدرنيزه مي‌شود و اين پيمان مانعي در تلاش‌هاي دفاع موشكي آمريكا به وجود نمي‌آورد. البته ارزیابی‌ها از توان هسته‌ای آمریکا پس از پیمان استارت جدید نیز موید برتری سلاح‌های استراتژیک آمریکا در برابر طرف مقابل می‌باشد.
اما جمهوری خواهان می‌گویند مسئله مهم اين است كه روس‌ها مي‌خواهند يك بيانيه الزام‌آور داشته باشند كه ما را از داشتن دفاع موشكي محروم كنند. در این راستا رئيس‌جمهوري آمريكا به‌منظور جلب حمايت نمايندگان كنگره به ويژه جمهوري‌خواهان، براي تصويب پيمان جديد استارت وعده داد كه این تصويب، مانعي در ساخت سامانه‌هاي دفاع موشكي آمريكا به وجود نمي‌آورد. البته قبل از این هم دولت آمریکا اعلام کرده بود که به هیچ وجه بیانیۀ یک‌جانبه روسیه درباره سپر دفاع موشکی، بخشی از پیمان استارت جدید نبوده و الزام‌آور نیست. پیش از این روس‌ها پس از امضای پیمان، در بیانیه یکجانبه‌ای اعلام کردند: «پیمان فقط در صورتی می‌تواند اجرا شدنی باشد که افزایش توان سیستم سپر ضد موشکی آمریکا از نظر کیفی و کمی صورت نگیرد». به گفته وزیر امور خارجه روسیه، مسکو خود سطح چنین تاثیری را تعیین خواهد کرد. البته از اظهارات جمهوری خواهان این برداشت نیز استنباط می‌شود که مخالفت جمهوری خواهان با استارت جدید، تنها بخشی از مخالفت آنها با اوباما می‌باشد و آنان تمایلی ندارند امتیازی به شخص رئیس جمهور اعطا کنند.
دیدگاه و اهداف روسیه
با تصویب پیمان استارت جدید در سنای آمریکا، روند تصویب این پیمان در دومای روسیه نیز تسریع شد و در دور اول در دوما رأی اعتماد گرفت. البته این رأی‌گیری دوبار دیگر نیز ادامه خواهد داشت. پیش از این کمیته بررسی استارت جدید در دوما اعلام کرده بود به محض تصویب این پیمان در سنا، آنها نیز به این پیمان رأی مثبت خواهند داد. با توجه به این مسئله و همچنین هشدار مدودف نسبت به عدم تصویب پیمان استارت جدید در سنا و اظهارات لاوروف در توجیه اصلاحات انجام شده توسط طرف آمریکایی در توافقنامه "استارت-3"، مبنی بر اینکه این اصلاحات به طور کلی در اصل این سند تغییری ایجاد نکرده است، به نظر می‌رسد کرملین بیش از کاخ سفید به این پیمان علاقه‌مند می‌باشد که همین مساله نه تنها مورد توجه ناظران بی‌طرف بلکه طرف آمریکایی نیز قرار گرفته است.
امضاي پيمان استارت جديد را مي‌توان در چهارچوب نگاه ویژه دولت دمیتري مدودف، رئيس جمهوري روسيه براي افزايش روابط با غرب و يا «همراهي و همکاري با ايالات متحده» تعبير کرد؛ به ويژه اينکه این رویکرد مدودف خاص دولت وی محسوب می‌شود، در حالی که در سایر مسائل، تقریباً سیاست دولت مدودف در مسیر سیاست دولت پیشین قرار دارد. البته با تمام تفاسیر یاد شده، روسیه تلاش کرده است در ابراز تمایل به این پیمان، قدمی فراتر از آمریکا برندارد. پیش از این نیز مدودف اعلام کرد روسيه در صورتي آماده جايگزين کردن پيماني جديد به جاي استارت 1 است که آمريکا نگراني‌هاي روسيه درباره سپرموشکی و غیره را درک کند. در جریان انتشار خبر امضای پیمان جدید "استارت" نیز روس‌ها اعلام کردند اجرای این پیمان تا زمانی که افزایش امکانات سپر ضد موشکی آمریکا تهدیدی برای توان هسته‌ای استراتژیکی روسیه ایجاد نکند، ادامه پیدا خواهد کرد. پس از آن، روس‌ها یکبار دیگر این مطلب را در بیانیه یک جانبه خود عنوان کردند.
با وجود این، صرف نظر از دولت‌های حاکم بر روسیه، بررسی مواضع مسکو در یک دهه اخیر، منوط به حصول نتایج در سایر حوزه‌های مورد نظر است. اهداف روسیه برای بهبود مناسبات با آمریکا را می‌توان در مواردی چون الحاق این کشور به سازمان تجارت جهانی، همکاری در سپر موشکی و همچنین همکاری در فناوری هسته‌ای دانست. اما معیار روسیه برای پذیرفتن این توازن استراتژیک، موافقت آمریکا با عضویت روسیه در سازمان تجارت جهانی می‌باشد. مسکو انتظار دارد تا اواسط 2011، به عضویت این سازمان پذیرفته شود. کارشناسان بر این باورند که با عضویت روسیه در سازمان تجارت جهانی، اقتصاد این کشور در میان مدت با 3.3 درصد و در بلند مدت با 11 درصد رشد روبه‌رو خواهد شد. هرچند آمریکا معتقد است که بحث سپر دفاع موشکی، از پیمان استارت جدید جدا می‌باشد.
ارزیابی و جمع‌بندی
با توجه به رقابت سنتی آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و سپس آمریکا و روسیه، درباره ارزش پیمان استارت جدید و برنده و بازنده این پیمان دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد. برخی از کارشناسان آمریکا را برنده این پیمان می‌دانند و این سئوال را مطرح می‌سازند که چرا در پیمان جدید، مراحل زمانی مشخصی برای مهلت هفت سالۀ کاهش تسلیحات استراتژیک در نظر گرفته نشده است تا طرفین بتوانند در هر مرحله بر اجرای روند کاهش نظارت داشته باشند؟ این در حالی است که در پیمان قبلی چنین تمهیدی در نظر گرفته شده بود. از طرفی، آمریکایی‌ها در آستانه امضای پیمان استارت جدید، دکترین هسته‌ای (NPR) جدید خود را اعلام کردند. دکترین جدید تبعات منفی امضای پیمان جدید استارت برای مدرنیزه کردن پتانسیل اتمی آمریکا را خنثی و راه را برای بررسی گزینه‌های جانبی در مذاکرات با روسیه هموار می‌سازد.
برخی نیز روسیه را پیروز این میدان می‌دانند و پیمان استارت جدید را یک عقب‌نشینی آبرومندانه برای روسیه از رقابت تسلیحاتی و در نتیجه تمرکز بر نوسازی اقتصادی می‌دانند.
برخی ناظران دیگر نیز بر این باورند که کارکرد پيمان جديد مي‌تواند تاکتيک جديد اين دو قدرت براي انگاره سازي نمادين از طريق کاهش تسليحات، جهت زير فشار قرار دادن کشورهايي باشد که در صدد استفاده صلح‌آميز از انرژي هسته‌اي هستند. در عین حال، مفاد اين پيمان و هدف نهايي آن يعني کاهش کمي تسليحات هسته‌اي از سوي دو کشور، به هيچ وجه به معناي کاهش کيفي و اثربخشی سلاح‌های استراتژی نمي‌شود. از اين منظر، رقابت به حوزه‌هاي ديگري همچون تسليحات نظامي متعارف و غيرمتعارف جديد منتقل مي‌شود.
اما تاریخ نشان می‌دهد همه پیمان‌هایی که نقطه عطفی در روابط مسکو و واشنگتن بودند، مثل پیمان منع آزمایش در سال 1963، سالت 1 در سال 1972 و استارت 1 در سال 1990، همگی مبتنی بر اراده دوجانبه امضا شده‌اند و سپس براساس اراده دوجانبه و یا یک‌جانبه شکست خورده‌اند و حتی پیمان مسکو با الگوی مشابه در سال 2002، هرگز مورد اعتنا قرار نگرفت. در واقع استارت جدید چیزی فراتر از پیمان‌های گذشته نیست، پیمان‌هایی که تغییر چندانی در فضای روابط دو کشور و فضای نظام بین‌الملل نداشتند.
بدین لحاظ حداقل می‌توان گفت که رؤسای جمهور دو کشور، در راستای سیاست‌های ادعایی خود پیروز این پیمان بودند و شاید یکی از مهم‌ترین مزایای تصویب این پیمان برای دو طرف، یک مزیت روانی است که بر آنچه آمریکا و روسیه از آن به عنوان تنظیم در روابط یاد می‌کنند، تاثیر مثبت گذاشته و یک گام به جلو در این راستا محسوب می‌شود. این برداشت از پیمان حتی در نزد برخی کارشناسان غربی پررنگ‌تر از سایر جوانب پیمان استارت جدید است.
