26 مرداد 1387
مقدمه
در پی تشکیل گروهی متشکل از سه کشور اروپایی انگلستان، فرانسه و آلمان برای انجام مذاکرات هستهای با ایران در سال ٢٠٠٣، به ویژه پس از تشکیل گروه ١+٥ شامل پنج کشور عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل متحد و آلمان، اخباری مبنی‌بر تمایل ایتالیا برای حضور در جمع کشورهای مذاکره‌کننده هستهای به عنوان یکی از کشورهایی که در اروپا بالاترین میزان حجم مبادلات تجاری را با ایران دارد، انتشار یافت. انتشار خبر مربوط به الحاق ایتالیا به گروه ١+٥ و تبعاتی که می‌تواند در پی داشته باشد محور اصلی بحث مقاله حاضر است.
تحلیل:
در دوران مذاکرات هستهای ایران با سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان)، ایتالیا نیز با توجه به حجم روابط گسترده با ایران، این توقع را داشت که از آن کشور در چارچوب کشورهای اروپایی دعوت به عمل آید. در آن مقطع ایتالیا ریاست دوره‌ای اتحادیه اروپا را بر عهده داشت و از حجم قابل توجه مبادلات تجاری با ایران برخوردار بود.
سابقه روابط ایران و ایتالیا
نسبت به سایر کشورهای اروپایی، ایتالیا از وضعیت تفاهم آمیزتری در قبال جمهوری اسلامی ایران برخوردار است و این امر باعث توسعه برنامه‌های اقتصادی دو کشور به‌ویژه در زمینه قراردادهای نفتی شده است. احتمالاً ایتالیا در مراحل اولیه الحاق به گروه 1+٥ همسو با سیاست‌های سخت‌گیرانه آمریکا نسبت به ایران باشد ولی بعد می‌تواند به تعدیل این سیاست‌ها بپردازد و شاید نقش پلی دیپلماتیک را بین ایران و آمریکا ایفاء کند.
روابط ایران و ایتالیا روابطی کهن است که به دلایل تاریخی ـ فرهنگی و پیشینه‌هایی که به ده‌ها سال برمی‌گردد، به خصوص همکاری‌ها و مواضع آن کشور نسبت به ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، از ایتالیا کشور ویژه‌ای در میان سایر کشورهای اروپایی در قبال ایران تصویر می‌نماید. با توجه به جایگاه فرهنگی، جغرافیایی و واقع بودن ایتالیا در حوزه مدیترانه، این کشور درک بهتری از کشورهای منطقه‌ای و خاورمیانه داشته و دارد. روابط فرهنگی ـ سیاسی و تفاهم در بسیاری از حوزه‌ها، به اضافه نیازهای اقتصادی ایران در دهه گذشته و فرصت‌طلبی تجاری ایتالیایی‌ها، روابط اقتصادی ـ بازرگانی دو کشور را در سال ۲۰۰۵، تا مرز ۶ میلیارد یورو افزایش داد.
حضور شرکت‌های نفتی ایتالیا در ایران نیز به بیش از ۵۰ سال می‌رسد. شرکت نفتی اِنی اولین شرکت بعد از ملی شدن نفت در دولت مصدق بود که پا در صحنه همکاری با ایران نهاد. شرایط جهانی، وضعیت داخلی اروپا و دولت‌های حاکم بر ایتالیا و ده‌ها پارامتر دیگر وجود دارد که پس از مطالعه آنها می‌توان به حضور یا عدم حضور ایتالیا در کنار ۵+۱ اندیشید و به این پرسش پاسخ داد که آیا روابط اقتصادی و دیگر عوامل می‌تواند کمکی به ایران در بحث هستهای باشد یا خیر؟
ایتالیا و عضویت در گروه ۵+1
ایتالیا که خود را از بنیانگذاران اتحادیه اروپا، عضو گروه هشت، عضو ناتو و یکی از مهم‌ترین اعضای اتحادیه می‌داند، سعی دارد تا در صحنه‌های سیاسی مهم حضور فعال و پررنگی را در کنار سه کشور بزرگ اروپایی داشته باشد.
فرانکو فراتینی، وزیر خارجه ایتالیا، در مصاحبه‌ای اعلام نمود ایتالیا در بین کشورهای گروه ۸ خواهد کوشید تا صدای واحدی در خصوص اهمیت اهرم اقتصادی و تجاری با ایران شنیده شود. نامبرده خاطرنشان کرد که ایتالیا علاقمند به عضویت در گروه ۵+1 است و برای تحقق این امر مذاکراتی را با وزیر خارجه آمریکا خواهد داشت.
وزیرخارجه ایتالیا افزود که کشور ایتالیا از بزرگ‌ترین سهامداران و سرمایه‌گذاران در صنایع نفتی ایران به شمار می‌رود و بالتبع ایتالیا نیز از حمایت خود از تحریم‌ها علیه بخش انرژی ایران خواهد کاست. وی گفت که دولت برلسکونی به‌دنبال ایجاد پل دیپلماتیک بین ایران و آمریکا است و ایتالیا خواهد کوشید تا نظر جامعه بین‌المللی را درخصوص تبدیل ایران از یک قدرت خطرناک منطقه‌ای به یک بازگیر تعامل‌گرا و همکار تغییر دهد.
از سوی دیگر ایتالیا پس از دو دهه توقف برنامه هستهای خود اعلام نمود که فعالیت مجدد هستهای خود را پس از بیست سال از سر خواهد گرفت. به‌نظر می‌رسد که ایتالیا و برخی دیگر از کشورهای اروپایی تحت تأثیر دو عامل به استفاده از انرژی هستهای گرایش پیدا کرده‌اند؛ عامل نخست، سیاست‌ها و رفتار روسیه است که سعی می‌کند از عامل انرژی به عنوان اهرم پیشبرد استراتژی خود استفاده کند و این امر در پی قطع گاز صادراتی آن کشور به اوکراین دیده شد. عامل دوم، رشد بی‌سابقه قیمت جهانی انرژی (نفت و گاز) است.
مصرف برق ایتالیا در سال ۲۰۰۴، ۳۲۲ میلیارد کیلووات بود که مصرف سرانه برق آن کشور را بالغ بر ۵۵۴۲ کیلووات در سال می‌نماید. ایتالیا ۱۶ درصد از نیازمندی برق خود را از فرانسه تأمین می‌کند. با بالارفتن قیمت جهانی نفت و گاز، بالتبع قیمت برق ایتالیا به نسبت دیگر کشورهای عضو اتحادیه اروپا 45 درصد افزایش پیدا خواهد کرد.
به نظر بسیاری از کارشناسان بین‌المللی، ورود مجدد ایتالیا به عرصه تولید انرژی هستهای موجب موج جدیدی، حداقل در سطح اروپا و میان کشورهای دیگری که برنامه‌های هستهای خود را کنار نهاده بودند، خواهد گردید.
با توجه به مراتب فوق، پیامدهای الحاق ایتالیا به گروه ١+٥ بر برنامه هستهای ایران، به‌طور خلاصه چنین برآورد می‌شود:
- در کوتاه‌مدت، ایتالیا به منظور جلب حمایت آمریکا برای ورود به این عرصه، احتمالاً از مواضع آمریکا در قبال برنامه هستهای ایران دنباله‌روی خواهد کرد. اظهارات پی در پی برلسکنی و نیز وزیر خارجه ایتالیا، تأییدی بر این ادعا است.
- با توجه به مشکلات موجود در روند مذاکرات هستهای گروه ١+٥ با ایران و با توجه به توسعه طرح‌های تولید انرژی هستهای در جهان، در مرحله بعدی دورنمای همکاری هستهای با ایتالیا قابل تصور است.
- ایتالیایی‌ها قبلاً درخصوص برنامه‌های هستهای خود پیشرفت‌های عمده‌ای داشته‌اند ولی حدود ۱۸ سال پیش در پی حادثه چرنوبیل و در یک رفراندوم، موضوع به افکار عمومی برده شده است و آنها به هستهای شدن ایتالیا رأی منفی دادند. با این حال، با توجه به آمادگی فنی و برخورداری از امکانات هستهای، تصور کارشناسان این است که ایتالیایی‌ها در فرصت کوتاهی قادرند تا صنعت هستهای خویش را فعال سازند.
واکنش آمریکا به تقاضای عضویت ایتالیا در گروه ۵+۲
فرانکو فرانتینی، وزیر خارجه ایتالیا پس از گفت‌وگو با همتای آمریکایی خود اعلام کرد که آمریکا نیز از ورود ایتالیا به گروه 1+5 حمایت به عمل می‌آورد. به این ترتیب شاید حمایت آمریکا از عضویت ایتالیا در گروه ١+٥ به دنبال استفاده از اهرم ایتالیا برای برقراری تحریم‌های شدیدتر علیه ایران باشد.
با توجه به اینکه دولت راستگرای ایتالیا همسو با سیاست دولت آمریکاست، بنابراین چنین پیش‌بینی می‌شود که بوش به دنبال حمایت‌های گسترده‌تری در قبال برنامه هستهای ایران، به ویژه در میان متحدین اروپایی خود می‌باشد.
نتیجه‌گیری
حضور ایتالیا در جمع گروه 1+5 که طرف اصلی مذاکرات هستهای ایران به شمار می‌روند. می‌تواند در این مقطع زمانی که مذاکرات با مشکل مواجه شده است، از دو جنبه حائز اهمیت تلقی گردد. نخست، نزدیکی دولت راستگرای جدید برلسکونی برای پذیرش و سپس تثبیت جایگاه ایتالیا در جمع قدرت‌های بزرگ که مذاکرات هستهای را پیگیری می‌نمایند. احتمالاً و حداقل در مراحل ابتدایی موجب خواهد شد که ایتالیا از مواضع تند و افراطی آمریکا علیه ایران حمایت نماید. به خصوص با توجه به نوع روابط خاص برلسکونی و بوش انتظار متقابل آمریکا از ایتالیا این خواهد بود که به عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری اروپایی ایران از تحریم‌های سخت و شدیدتری علیه ایران حمایت نماید. هر چند که در حال حاضر نیز ایتالیا بخش‌‌هایی از تحریم را کاملاً اجرا می‌کند، بُعد دیگر الحاق ایتالیا به گروه 1+5 از این جنبه حائز اهمیت می‌باشد که اولاً تصمیم‌گیری در جمع بزرگ‌تری از کشورها علیه ایران مشکل‌تر خواهد بود، ثانیاً حضور ایتالیا نیز مانند آلمان موجب خواهد شد که احتمالاً کشورهای اروپایی دیگری مانند لهستان و اسپانیا و در خارج از اروپا، ژاپن و هند و به ویژه اتحادیه عرب نیز، خواستار نوعی مشارکت در گروه مزبور گردند.
به طور کلی شرایط بین‌المللی حاکم بر پرونده هستهای ایران در طی یک سال اخیر تحت تأثیر عوامل مهم زیر قرار داشته است:
• پیشرفت‌های شگرف و مهمی که در برنامه هستهای ایران پدید آمده است و عملاً ایران توانمندی هستهای خود را با ساخت و راه‌اندازی پیشرفته‌ترین تجهیزات غنی‌سازی به منصه ظهور رسانده است؛
• افزایش قابل ملاحظه و بی‌سابقه قیمت جهانی نفت و گاز در بازار بین‌المللی که موجب افزایش تقاضای عمومی کشورها برای انرژی هستهای شده است؛
• علی‌رغم اتهاماتی که آمریکا و غرب متوجه ایران ساخته‌اند، تاکنون هیچ گونه شواهدی دال بر انحراف ایران از برنامه هستهای ارائه نشده است.
مجموع عوامل فوق موجب گردید که اولاً تلاش برای محدود ساختن ایران از طریق سازوکارهای بین‌المللی، ازجمله تحریم‌ها جهت دستیابی ایران به فناوری هستهای، عملاً عقیم ماند، ثانیاً با بالا رفتن شدید قیمت انرژی در جهان، بسیاری از کشورهای صنعتی از جمله ایتالیا درصدد بازنگری در سیاست‌های گذشته خود گردیدند و برخلاف ادعاهای آمریکا در مورد اینکه ایران با داشتن منابع غنی نفت و گاز نیاز به انرژی هستهای ندارد، می‌بینیم کشورهای غربی و در رأس آنها فرانسه مبادرت به امضای قراردادهای متعددی با بسیاری از کشورهای نفت‌خیر عربی از جمله لیبی و امارات نموده‌اند.
در چنین شرایطی است که تمایل ایتالیا برای احیای برنامه‌های هستهای خود به منظور تأمین انرژی مورد نیاز آن کشور و در سطح سیاسی تقاضا برای الحاق به گروه ۵+۱، قابل ارزیابی می‌باشد.
