11 خرداد 1386
مقدمه:
4 سال از تهاجم آمریکا به عراق می‌گذرد و امروز عراق در گستره‌ای از خشونت و ترور، بی‌ثباتی سیاسی، ناآرامی‌های اجتماعی و تنش‌های قومی و مذهبی غوطه‌ور است. می‌توان گفت که طی این چند سال منطقه نیمه خودمختار کردستان و شهرهای شمالی عراق در مقایسه با سایر مناطق و استان‌های مرکزی و جنوبی عراق از آرامش بهتری برخوردار بوده‌اند، اما سیر تحولات چند ماه اخیر و افزایش دامنه خشونت‌ها و تنش‌ها بین قومیت‌های مختلف در کرکوک به گونه‌ای است که می‌توان شرایط حادتری را برای این شهر غنی و نفت‌خیز در شمال عراق در سال جاری میلادی تصور کرد. این مقاله با بررسی شرایط سیاسی و اجتماعی کرکوک در پی پاسخ به این سؤال است که با توجه به مؤلفه‌های موجود در فضای سیاسی عراق، شرایط در کرکوک به چه سمت و سویی می‌رود و آیا کرکوک به جبهه جدیدی برای تنش‌های قومی و مذهبی در عراق تبدیل می‌شود؟
تحلیل:
کرکوک مرکز استان التمیم عراق، در 250 کیلومتری شمال بغداد واقع شده است و با توجه به وضعیت جمعیت شناختی خاص خود همواره و در طول تاریخ نوین عراق مستعد بروز تنش‌ها و ناآرامی‌های اجتماعی بوده است. کرکوک از شمال به استان‌های سلیمانیه، اربیل و موصل و از جنوب به استان‌های دیاله و صلاح‌الدین محدود می‌شود. اهمیت و حساسیت کرکوک تنها به دلیل حضور اقوام و قومیت‌های مختلف (ترکمن‌ها، کردها، اعراب، سنی‌ها، شیعیان و مسیحیان)در این شهر نمی‌باشد و کرکوک به دلیل داشتن ذخایر و میادین نفتی همواره مورد توجه بوده است.
در سر شماری سال 1957 (قبل از به قدرت رسیدن حزب بعث) جمعیت کرکوک حدود 114000 نفر بود که به ترتیب ترکمن‌ها (40%)، کردها (بیش از 35%)، اعراب (24%) و مسیحیان (1%) از جمعیت این شهر را تشکیل می‌دادند. اما براساس این سرشماری، در استان التمیم عراق جمعیت کردها بیشتر از ترکمن‌ها و اعراب ذکر گردیده است (55%)، با این آمار مشخص می‌شود که کرکوک شهری غیرعرب تلقی می‌شده است و اعراب نسبت به دو قومیت دیگر در اقلیت قرار داشته‌اند. پس از به قدرت رسیدن صدام در اواخر دهه 70 میلادی، عراق وارد عرصه جدیدی از حیات سیاسی خود شد. کردها که همواره نیرویی چالشگر برای دولت مرکزی به حساب می‌آمدند، بر فعالیت‌های ضد دولتی خود در مناطق شمالی عراق افزودند و در مقابل نیز حزب بعث محدودیت‌هایی را علیه کردها اعمال می‌کرد. صدام در اواخر دهه 80 (و پس از سرکوب کردها در جریان انفال و حلبچه) سیاست کردزدایی در کرکوک و عربی کردن این شهر را آغاز نمود. صدام در پی انجام نوعی مهندسی جمعیت شناختی در شهر کرکوک بود رژیم بعث، کردها و ترکمن‌ها را مجبور به خروج از شهر می‌کرد و اعراب (غالباً شیعی) را از مناطق جنوبی و مرکزی عراق جایگزین آنها می‌ساخت. صدام با این کار درصدد بود هم از انسجام و یکپارچگی شیعیان در جنوب (به خصوص پس از انتفاضه شیعیان در سال 1991) بکاهد و هم با عربی ساختن کرکوک و بر هم زدن ساختار جمعیتی این شهر، انتقام چنددهه فعالیت ضد دولتی را از کردها بگیرد و کرکوک را از هویت عربی خارج سازد.
سازمان دیده‌بان حقوق بشر در اوائل دهه 90 گزارش داد که بعد از جنگ خلیج فارس در سال 1991 دولت عراق بیش از 120 هزار نفر از کردها، ترکمن‌ها و مسیحیان را از کرکوک و روستاهای مجاور آن خارج ساخت و شیعیان فقیر را که غالباً از مناطق جنوب عراق آمده بودند، جایگزین آنها ساخت. فرانسیس دنگ، نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل در امور آوارگان طی سال‌های 1994 تا 2004، گزارش داد که حدود 200 هزار عرب در پی سیاستی که حزب بعث آن را «اصلاح ملی» می‌خواند، جایگزین ساکنان کرد و ترکمن شهر گردیدند. به دنبال این تغییرات، بافت جمعیتی کرکوک تغییر کرد.
تغییر شرایط
در اولین ماه‌های پس از اشغال عراق، در اوائل سال 2003، حکومت انتقالی فرآیند قانونی را برای بازگرداندن ساکنان اصلی کرکوک آغاز کرد و کمیسیونی به نام «کمیسیون دعاوی مالکیت عراق» (IPCC) برای رسیدگی به شکایت ساکنان قبلی کرکوک تشکیل شد. پس از سال 2003 کردها برای بازگشت به کرکوک تلاش زیادی به خرج دادند و طبق آمار منتشره جمعیت کرکوک که در سال 2003 حدود 850 هزار نفر بود به بیش از 1150000 نفر رسید. 300 هزار نفری که وارد شهر شده‌اند بیشتر از افرادی است که طی دهه 90 از کرکوک خارج شدند.
کردهای عراقی در استان‌های شمالی از وضعیت رفاهی و امنیتی نسبتاً مطلوبی طی چند سال اخیر برخوردار بوده‌اند و دو حزب اصلی کرد، حزب دموکرات کردستان عراق (KDP) و اتحادیه میهنی کردستان عراق (PUK)، حوزه نفوذ خود را بر تمامی ارکان سیاسی و امنیتی گسترش دادند. در انتخابات پارلمانی ژانویه 2005، کردها ابتدا به دلیل موضع شورای انتقالی دولت عراق مبنی بر جایگزینی کردها در اربیل و سلیمانیه به جای کرکوک تهدید به عدم شرکت در انتخابات کردند، اما با مسکوت ماندن بحث، در انتخابات استان التمیم (کرکوک) شرکت جستند و فهرست متحد دو حزب 60% از کرسی‌ها را به خود اختصاص داد.
با توجه به تغییرات صورت گرفته و فضای متلاطم سیاسی در عراق، کردها در صدد برآمدند که مجدداً کرکوک را به یک شهر کاملاً کردی تبدیل کنند. به گزارش روزنامه‌ها و منابع اطلاعاتی، بیش از 150 هزار عرب در نتیجه افزایش خشونت‌ها و محدودیت‌ها مجبور به ترک شهر شده‌اند. این محدودیت‌ها غالباً از سوی نیروهای «پیش‌مرگ کرد» که به دو حزب اصلی کرد وابسته بودند اعمال می‌شد. علاوه بر اعراب غالباً شیعی که مجبور به ترک شهر گردیدند، ترکمن‌های سنی مذهب که بزرگترین گروه قومی وجزء نخبگان شهر محسوب می‌شوند، نیز با محدودیت‌های فراوانی مواجه شده‌اند. گزارش روزنامه لس آنجلس تایمز حاکی است که طی 3 سال گذشته بیش از 350 هزار نفر کرد که نیمی از آنها هیچ گاه در کرکوک زندگی نکرده‌اند، با حمایت و تشویق دو حزب اصلی کرد که کنترل دولت منطقه‌ای کردستان را در اختیار دارند، وارد شهر شده و به خرید زمین‌های اعراب و ساخت خانه مشغول شده‌اند، ادعایی که توسط مقامات رسمی کرد تکذیب گردیده است.
سال بحرانی
علاوه بر تغییرات اجتماعی و سیاسی فوق، موضوعی که می‌تواند تشدید کننده اوضاع ملتهب کرکوک باشد تصریح بند 140 قانون اساسی عراق (که در سال 2006 تقویت شد) برای روشن شدن وضعیت سیاسی کرکوک است. در این بند فرآیندی 3 مرحله‌ای پیش‌بینی شده است که آینده سیاسی شهر را مشخص می‌کند. مرحله اول این فرآیند«عادی سازی»[ است که در آن بازگشت ساکنان کرد، ترکمن و مسیحی کرکوک تا قبل از مارس 2007 (اواسط اسفند ماه) خواسته شده است. مرحله دوم، سرشماری از ساکنان قانونی شهر است که باید در ژوئیه 2007 (تیر ماه 86) برگزار شود و مرحله سوم برگزاری رفراندوم درباره سرنوشت کرکوک می‌باشد که باید تا قبل از 15 نوامبر 2007 (اواخر آذر 86) انجام پذیرد. با توجه به این بند از قانون اساسی، کرکوک در انتظار روزهای بحرانی و پرالتهابی است که می‌تواند آرامش نسبی در این منطقه از عراق را به کلی بر هم زند.
عامل نفت
حساسیت عمده این شهر علاوه بر وجود مذاهب و قومیت‌های گوناگون، وجود منابع غنی نفتی در این شهر و مناطق مجاور آن است. تخمین‌های زمین‌شناسی نشان می‌دهد که حدود 8% از مجموع 78 میلیارد بشکه ذخیره نفت عراق در استان التمیم واقع است و برآورد می‌شود، در صورت اکتشافات آینده، مجموع ذخایر نفتی کرکوک به 10 تا 20 میلیارد بشکه برسد. یکی از موارد مبهم و حساسیت برانگیز دیگر در قانون اساسی عراق، بند 112 قانون اساسی این کشور است که در آن قید شده است میدان‌های نفتی فعلی باید توسط دولت فدرال و با همکاری استان‌ها و مناطق نفت‌خیر اداره شود. این قانون به چگونگی اداره میدان‌های نفتی که در آینده کشف و به بهره‌برداری می‌رسد اشاره‌ای ندارد. همچنین در بند 115 قانون اساسی آمده است اختیاراتی که در حیطه دولت فدرال نیامده می‌تواند در حاکمیت مناطق (استان‌ها) باشد.
با وجود اوضاع مشوش سیاسی و امنیتی در عراق، دولت منطقه‌ای کردستان طی سال گذشته توافقاتی را با چند شرکت خارجی به امضا رسانده است و آزمایش‌های اکتشافی در میدان نفتی «تق تق» را که در 37 مایلی شمال کرکوک قرار دارد، آغاز کرده است.
نتیجه‌گیری:
شرایط در کرکوک و مناطق شمالی عراق به سمت بحران سیر می‌کند. در نوامبر 2006 وزارت دفاع آمریکا گزارشی منتشر کرد که در آن به ضعیف شدن تساهل مذهبی و قومی در کردستان عراق (به ویژه کرکوک) و تشدید ناآرامی‌ها و خشونت‌های قومی و مذهبی اشاره شده است. واشنگتن پست چندی قبل در گزارشی نوشت که پیشمرگ‌های کرد، اعراب و ترکمن‌ها را می‌دزدند و به زندان‌های دولت منطقه کردستان انتقال می‌دهند و در مقابل نیز غیرکردها حملاتی را علیه اکراد و مقامات دو حزب کرد در کرکوک انجام می‌دهند. علاوه بر محدودیت‌ها و فشارهایی که علیه اعراب غالباً شیعی (که پس از اخراج از کرکوک جذب نیروهای مقتدی صدر شده‌اند) وارد می‌آید، تضییقات علیه ترکمن‌های سنی نیز افزایش یافته است و علی‌رغم تشدید درگیری‌ها و انتقام‌جویی‌ها بین شیعیان و سنی‌ها در مناطق مرکزی و جنوبی عراق، این دو فرقه مذهبی در حال جدال با دشمن مشترک در کرکوک می‌باشند.
گروهی نزدیک به القاعده موسوم به انصارالنسه که تا به حال بر چندین اقدام تروریستی دست زده است از اعراب سنی و ترکمن‌های سنی حمایت می‌کند. در روز 14 ژانویه در کنفرانسی در آنکارا نمایندگانی از اعراب سنی و شیعی، ترکمن‌ها و مسیحیان عراقی گرد هم آمدند و نگرانی خود را مبنی بر تلاش کردها برای الحاق و ضمیمه کردن کرکوک، مرکز استان التمیم به کردستان اعلام کردند. خشونت‌ها در کرکوک طی چند ماه اخیر افزایش زیادی داشته است و طبق آمارها از دسامبر 2005 تا ژوئیه 2006 خشونت‌ها در کرکوک حدود 80% افزایش یافته است.
با توجه به شرایط اجتماعی و سیاسی در کرکوک، این شهر را می‌توان یک کانون بحران تصور کرد زیرا که در صورت درگیری و مناقشه در آن جبهه جدیدی از مناقشات خونین فرقه‌ای و مذهبی در سال 2007 گشوده خواهد شد که می‌تواند تبعات برون مرزی نیز داشته باشد. ترکیه نشان داده است که به شدت نسبت به تحرکات کردها و تمایلات استقلال‌طلبانه آنها حساس می‌باشد و حمایت خود را از اقلیت ترکمن‌های شمال عراق اعلام کرده است و ایران نیز به دلایلی کم و بیش مشابه از تحولات کردستان عراق و به طور مشخص کرکوک تأثیر خواهد پذیرفت.
ایالات متحده نسبت به افزایش دامنه درگیری‌ها در کردستان عراق نگران است. جرج بوش در سخنرانی اوائل سال جاری میلادی ضمن تأکید بر جلوگیری از شکل‌گیری ائتلافی ضد کردی در شمال عراق نسبت به افتادن کرکوک در دامن تنش‌ها و خشونت‌های فرقه‌ای هشدار داد. احتمال می‌رود سال 2007 سالی بحرانی برای کرکوک و مناطق کردنشین شمال عراق باشد. انتظار می‌رود تنش میان اعراب و ترکمن‌ها از یک سو و کردها از سوی دیگر افزایش یابد و بر دامنه خشونت‌ها افزوده شود. دوره آرامش‌نسبی در کردستان عراق رو به پایان است و عراق بیش از گذشته بحرانی به نظر می‌رسد.
