13 دی 1385
مقدمه:
سفر اخیر حسنی مبارک رئیس جمهور مصر به کشورهای روسیه و چین از زوایای مختلف قابل بررسی می‌باشد. اگر چه این قبیل دیدارها بین رؤسای دولت‌های مختلف در نگاه اول می‌تواند عادی تلقی شود، اما با تعمق بیشتر در برنامه‌ها واهداف مبارک و بررسی مواضع وی در طول این سفرها می‌توان چنین استنباط کرد که قاهرة متحد نزدیک واشنگتن در دهه‌های اخیر بنا به دلایل مختلف به دنبال افزایش و تقویت روابط سیاسی واقتصادی با کشورهای تأثیرگذار شرقی خود می‌باشد. انگیزه‌های متقابل مصر، روسیه و چین از افزایش سطح همکاری‌ها چه می‌باشد؟ آیا مصر درصدد اتخاذ سیاستی متفاوت از قبل در قبال اوضاع منطقهای و شرایط پرنوسان بین‌المللی است؟ مقاله حاضر برای یافتن پاسخ به سؤالات فوق با نگاهی اجمالی به سفر اخیر مبارک درصدد بررسی سیاست ”نگاه به شرق“ مصر می‌باشد.
تحلیل:
کشور مصر به عنوان پرجمعیت‌ترین کشور عرب همواره و بنا بر دلایل تاریخی، موقعیت جغرافیایی و سوق‌الجیشی و نیز شرایط سیاسی و اجتماعی، نقشی مؤثر در تحولات منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا داشته است. تاریخ و تمدن مصر همواره مورد توجه علاقه‌مندان به فرهنگ شرقی – اسلامی و مایه افتخار اعراب به طور اعم و مصری‌ها به طور اخص بوده است. تاریخ معاصر مصر با سیاست‌های ضد استعماری توأم بوده است و طی دهه‌های 1950 و 1960 میلادی، مصر الهام‌بخش نظرات پان عربیستی، چپ‌گرا و گروه‌های ملهم از این تفکرات در منطقه بوده است. تحولات دهه 1970 میلادی و پس از جنگ‌های ژوئن 1967 و اکتبر 1973 اعراب و اسرائیل که با خود تغییر موازنه قدرت در منطقه را به دنبال داشت، موجب شد تا شرایط دگرگون شود.
مصر که روزی سمبل مقاومت عربی در برابر زیاده‌خواهی‌های غرب و اسرائیل تلقی می‌شد، پس از امضای قرارداد صلح کمپ دیوید توسط انورسادات رئیس جمهور سابق مصر و به رسمیت شناخته شدن دولت یهود توسط قاهره ناگهان به یکی از متحدان آمریکا و غرب در منطقه تبدیل شد. اتحاد و نزدیکی مصر ظرف 25 سال اخیر و پس از روی کارآمدن حسنی مبارک کاملاً مشهود بوده است. مصر روابط سیاسی و اقتصادی با اسرائیل برقرار کرد و از هر فرصتی برای نزدیکی با اروپا و آمریکا بهره جست.
از تحولات چند سال اخیر (پس از 11 سپتامبر)، اشغال عراق و افزایش فشار ایالات متحده برای وادار کردن مصر به انجام اصلاحات سیاسی و اقتصادی می‌توان چنین استنباط کرد که دولت حسنی مبارک که از سوی دو نیروی چالشگر داخلی یعنی جنبش اخوان‌المسلمین و نیروهای اپوزیسیون سکولار و فشار خارجی برای انجام اصلاحات سیاسی و لزوم تمکین به خواست‌های اصلاح‌طلبانه تحت فشار بود، برای رهایی از این فشارها دست به اقداماتی بزند. برگزاری انتخابات سال گذشته که به انتخاب مجدد مبارک برای پنجمین بار انجامید، اتخاذ یک راهکار مقطعی برای رهایی از این فشارها بود. البته برگزاری این انتخابات در داخل و خارج از مصر با ابهاماتی مواجه شد.
مصر طی چند سال اخیر اگر چه می‌کوشید با ظرافت نشان دهد که همچنان به اتحاد بین خود و ایالات متحده و اروپا اهمیت بیشتری می‌دهد، اما به نظر می‌رسد که سیاستی آرام اما مداوم را در استراتژی کلان خود دنبال می‌کند. ایالات متحده که یکی از بزرگترین طرف‌های تجاری مصر است سال گذشته مذاکرات مربوط به امضای توافقات تجاری آزاد با مصر را به دلیل تصمیم مبارک مبنی بر زندانی کردن ایمن نور، یک منتقد سیاسی و رقیب مبارک در انتخابات، به حالت تعلیق در آورد و برای پیشبرد اهداف اقتصادی خود از ابزار‌های سیاسی بهره جست.
نتایج یک سفر
در سفر اخیر مبارک به روسیه و چین، دو قدرت تأثیرگذار در نظام بین‌الملل، اعلام دو برنامه اصلی وی یعنی گفتگو در مورد از سرگیری فعالیت‌های هستهای و خرید تسلیحات از روسیه و چین و مذاکرات در مورد صلح خاورمیانه قابل تأمل می‌باشد. مبارک که فارغ‌التحصیل مطالعات نظامی در مسکو در دهه 1960 میلادی است، در دیدارهای خود در مسکو علاوه بر تأکید بر نقش روسیه در صحنه بین‌المللی و تمجید از شخصیت پوتین به عنوان عنصری تأثیرگذار در رشد و توسعه روسیه، می‌کوشید در مواضع خود و خصوص به هنگام مذاکرات درباره موضوع هستهای و خرید تسلیحات، همکاری‌های مصر و روسیه نافی منافع مصر و آمریکا قلمداد نشود. وادیم کزیولین یک تحلیل‌گر روسی بر این اعتقاد است که رئیس جمهور مصر می‌داند که نباید تمام تخم‌مرغ‌ها را در یک سبد جای داد. او معتقد است که ژست تازه قاهره می‌تواند واشنگتن را ناخشنود سازد. مبارک در طول سفر خود مذاکراتی نیز برای خرید تسلیحات (به خصوص تجهیزات در سیستم دفاعی) و نیز خرید میگ‌های AT و 29 انجام داد. آمریکا به طور سنتی تأمین کننده اصلی تسلیحات مصر می‌باشد.
پوخوف یک کارشناس نظامی در روسیه می‌گوید: ”بازار تسلیحات کاملاً سیاسی شده است. این مهم است که شما از چه کشوری خرید کنید“. مبارک در تمجید از نقش پوتین ضمن اظهار امیدواری برای تمدید ریاست جمهوری پوتین گفت: ”روسیه به پوتین نیاز دارد“. در توافقات بین مبارک و پوتین همچنین مقرر گردید سطح مبادلات تجاری دو طرف تا سال 2011 به رقم 5/2 میلیارد دلار بالغ شود. (حجم واردات مصر از روسیه، در حال حاضر، 1/1 میلیارد دلار و صادرات مصر به روسیه 77 میلیون دلار می‌باشد).
رشید محمد، وزیر تجارت مصر، در روسیه از تدوین استراتژی جدید از سوی قاهره خبر داد و عنوان کرد که مصر برای بازگشایی بازارهای جدید و ایجاد فرصت‌های تازه سرمایه‌گذاری، تمرکز سنتی خود به شرکای غربی را به سمت کشورهای شرقی تغییر می‌دهد. در طول مذاکرات دو رهبر، اوضاع خاورمیانه نیز مورد بررسی قرار گرفت و مبارک ضمن تأکید بر نقش تأثیرگذار روسیه در باب موضوعات مختلف منطقهای، با اشاره به روابط خوب روسیه با اسرائیل و فلسطینی‌ها بر توان و تأثیرگذاری روسیه در حل بحران‌های عراق و مسئله هستهای ایران تأکید کرد. مبارک در مرحله دوم سفر خود از چین بازدید کرد و در نشست سران کشورهای آفریقایی و چین که در اوائل نوامبر در پکن برگزار شد، شرکت جست. چین هم‌اینک بزرگترین طرف تجاری مصر محسوب می‌شود و در طول مذاکرات مبارک با هوجین تائو، افزایش مبادلات اقتصادی و تجاری طرفین مورد تأکید قرار گرفت. مبارک در چین در مورد راه‌اندازی نیروگاه هستهای و کمک چین برای راه‌اندازی مجدد فعالیت‌های هستهای با مقامات چینی رایزنی کرد. فعالیت‌های هستهای مصر در دهه 1950 میلادی و در مرکز اینشاس در شمال قاهره آغاز شد. در اواخر دهه 1970 میلادی مصر طرح‌هایی را برای ساخت 8 نیروگاه هستهای برای تولید برق اعلام کرد که این طرح‌ها عملی نشد. برنامه‌‌های هستهای مصر در سال 1986 و پس از انفجار نیروگاه چرنوبیل به طور کامل قطع شد. مصر در دهه‌های 1980 و 1990 میلادی نمی‌توانست و مایل نبود با پیگیری برنامه هستهای خود حساسیت‌ها را علیه خود برانگیزد. مصر از سال 1968 عضو پیمان ان،پی،تی می‌باشد.
نتیجه‌گیری:
با بررسی برنامه‌ها و مواضع مبارک در مسکو و پکن می‌توان انگیزه‌ها و اهداف طرفین از توسعه روابط را چنین استنباط کرد.
1- به نظر می‌رسد دولت مبارک پس از دو دهه قرابت و نزدیکی با آمریکا و اروپا در شرایط جدید منطقه به این نتیجه رسیده باشد که تمرکز و تداوم نگاه یک سویه به غرب نمی‌تواند متضمن منافع قاهره باشد. رئیس جمهور مصر در این سفر کوشید مذاکرات هستهای خود با رهبران روسیه و چین خلاف منافع آمریکا قلمداد نشود. او در مسکو گفت: ”دستیابی مصر به تکنولوژی صلح‌آمیز هستهای در راستای منافع ایالات متحده، روسیه و مصر می‌باشد“.
ایالات متحده اگر چه به ظاهر با تصمیم مصر مبنی بر راه‌اندازی و فعالیت مجدد در زمینه هستهای موافقت کرده است، ولی نمی‌تواند از تصمیم دولت مبارک برای همکاری هستهای با روسیه و چین خشنود باشد.
2- مصر سیاست چند دهه اخیر خود در مورد خرید تسلیحات از غرب را تغییر داده است و مانند عربستان سیاستی چند بعدی در پیش گرفته است.
3- چین و روسیه هیچ‌گاه به مصر در مورد موضوعات داخلی و لزوم انجام اصلاحات سیاسی و مسائل حقوق بشر فشار وارد نمی‌سازند. ولید کظیه استاد دانشگاه آمریکایی قاهره معتقد است، ”این یک بازی بین واشنگتن و قاهره است. موقعی که آمریکایی‌ها بر مصر در مورد دموکراسی و حقوق بشر فشار وارد می‌کنند، مصر نیز فعالیت مجدد خود در زمینه هستهای را اعلام می‌کند.“ تقویت روابط مصر با روسیه، چین و هند برخلاف افزایش مناسبات با واشنگتن، تل‌آویو و دول اروپایی نمی‌تواند موجب برانگیختن احساسات ضد دولتی در مصر شود.
4- اگر چه روسیه نمی‌تواند شریک قابل توجهی برای تقویت بنیه اقتصادی مصر قلمداد شود، اما چین تا حدودی می‌تواند این نقش را برای مصر ایفا کند. چین اینک بزرگترین شریک تجاری مصر می‌باشد.
5- روسیه علاقه‌مند به ایفای نقش بیشتر و مؤثرتر در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا می‌باشد. روسیه نشان داده است که در اتخاذ سیاست‌های خاورمیانه‌ای خود از استقلال عمل بیشتری برخوردار است. دعوت از خالد مشعل یکی از رهبران ارشد حماس پس از پیروزی این جنبش در انتخابات پارلمانی فلسطینی‌ها بدون توجه به مخالفت‌های ابراز شده، اتخاذ مواضع مستقل درباره موضوع هستهای ایران و افزایش ارتباط با کشورهای حوزه خلیج فارس از جمله سیاست‌های روسیه در قبال بازیگران اصلی خاورمیانه به حساب می‌آید. روسیه به نقش، جایگاه و تأثیرگذاری مصر بر محیط پیرامونی عربی‌اش واقف است و می‌کوشد با افزایش مناسبات خود با این کشور علاوه بر مزایای اقتصادی (به دلیل کمک به احداث نیروگاه‌های هستهای و انتقال تکنولوژی هستهای) با همکاری بیشتر با مصر، نفوذ خود در منطقه و در بین اعراب را افزایش دهد.
6- چین یکه‌تاز عرصه اقتصاد جهانی، با رشد اقتصادی بالا و تراز تجاری چشمگیر، از هر فرصتی برای افزایش مبادلات تجاری سود می‌برد. چین یکی از اعضای دائم شورای امنیت است که به طور سنتی به دلیل مواضع نسبتاً مستقل در منطقه خاورمیانه از جایگاه قابل قبولی برخوردار است. مصر به دلیل قرار گرفتن در دو منطقه مهم خاورمیانه و شمال آفریقا و تأثیرگذاری در روند تحولات منطقهای دارای اهمیت ویژه‌ای است. چین به دنبال باز تعریف سیاست خاورمیانه‌ای خود می‌باشد و در این روند تازه به مصر نگاه ویژه و خاصی دارد. مقامات چینی بارها بر نقش و تأثیرگذاری مصر بر تحولات منطقهای تأکید کرده‌اند و به نظر می‌رسد به دلیل افزایش قدرت اقتصادی خود در منطقه به دنبال نفوذ سیاسی بیشتر در خاورمیانه و آفریقا می‌باشند. برای چین، مصر به مثابه معبری برای ورود و تأثیرگذاری بیشتر در سیاست‌های منطقهای تلقی می‌شود. برگزاری نشست مشترک بین چین و کشورهای عضو اتحادیه آفریقا که بزرگترین نشست اقتصادی بین یک بلوک بزرگ سیاسی و اقتصادی دنیا با یک کشور محسوب می‌شود. نشان از عزم جدی پکن برای گسترش نفوذ خود در بازارهای جهانی دارد. چین طی دهه‌های اخیر به خصوص در حوزه انرژی سرمایه‌گذاری زیادی در آفریقا انجام داده است.
7- چرخش کامل مصر به سوی شرق استنتاج صحیحی نمی‌باشد، اما از سفر مبارک به روسیه و چین می‌توان چنین استنباط کرد که مصر پس از نزدیک به سه پیوند تنگاتنگ با غرب اینک به جهت دیگری نیز متمایل شده است. از ساحل مدیترانه نگاهی به شرق دوخته شده است. نگاه شرقی مصر توأم با اطمینان و اعتماد بیشتر است.
