لبنان، به دنبال برون رفت از بحران

مقدمه

با گذشت چند ماه از پایان جنگ حزب‌ا... و اسرائیل، لبنان همچنان در کشاکش و انتظار به سر می‌برد. اختلافات دو گروه رقیب سیاسی به همراه مشکلات حاد اجتماعی و اقتصادی شرایط ویژه‌ای را پیش‌روی لبنان قرار داده است. سیر تحولات سه سال گذشته در لبنان به گونه‌ای بوده است که تنها محدود به این کشور نبوده است و آثار و تبعات منطقه‌ای به دنبال داشته است. رویارویی نیروهای ائتلاف 14 مارس و مخالفان آنها در ائتلاف حزب‌ا...، امل و جریان میشل عون،در واقع تقابل دو دیدگاه به حساب می آید و از مجادلات سیاسی معمول فراتر می رود. .نحوه تشکیل دادگاه ترور حریری و رضایت یا مخالفت نیروهای مخالف جریان حاکم با آن و انتخاب رئیس جمهوری تازه برای لبنان، این کشور را در انتظار سالی سرنوشت‌ساز قرار داده است. مقاله حاضر با بررسی روند تحولات سیاسی چند ماه اخیر و نیز بررسی دیدگاه‌های مختلف بازیگران مؤثر داخلی و خارجی در صحنه لبنان ، درصدد تبیین شرایط سیاسی پیش‌روی این کشور می‌باشد.

تحلیل:

با گذشت بیش از هشت ماه از پایان زد و خوردها میان حزب ا...لبنان و اسرائیل ، کشور لبنان و اسرائیل ونیز منطقه خاورمیانه همچنان تحت تأثیرات و پیامدهای این جنگ قرار دارند.. در لبنان ، اتحاد و یکپارچگی سیاسی و مردمی در طول جنگ به تنش‌های گسترده و عمیق سیاسی و عقیدتی تبدیل شده است و در اسرائیل همچنان احساس شکست و ناکامی در صحنه داخلی و در بین افکار عمومی مستولی است و دولت اولمرت در شرایط ضعیف و شکننده‌ای قرار گرفته است. تنش‌های سیاسی در لبنان که از سه سال پیش (سپتامبر 2004) و با تمدید دوره ریاست جمهوری لحود توسط پارلمان آغاز شده بود ، پس از پایان جنگ عمیق‌تر شد و هراس از بروز یک جنگ داخلی دیگر همچنان موضوعی نگران‌کننده است. نیروهای 14 مارس (ائتلاف سعد حریری- جنبلاط) به همراه نیروهای وفادار به سمیر جعجع و بخشی از بدنه جامعه مسیحی و سنی لبنان، حزب‌ا... را به دلیل تهاجم اسرائیل به لبنان مورد سرزنش قرار دادند و دولت با ارائه آمار و ارقامی که نشانگر وارد شدن چندین میلیارد دلار خسارت به زیرساخت‌های اقتصادی لبنان بود سعی در رویارو قرار دادن افکار عمومی با حزب‌ا... داشت. در مقابل ،حزب‌ا... و متحدانش دولت سینوره و ائتلاف حاکم را به هم دستی با اسرائیل متهم می‌کردند و با ضعیف خواندن دولت در اداره کشور در طول جنگ و پس از جنگ، به رویارویی آشکار با دولت پرداختند. خواست صریح دبیرکل حزب‌ا... مبنی بر لزوم تشکیل دولت اتحاد ملی و یا تن دادن به انتخابات زود هنگام پارلمانی نشان از اطمینان خاطر مخالفان دولت برای در اختیار قرار گرفتن کابینه و پارلمان در یک انتخابات احتمالی زود هنگام دارد.

تنش‌های سیاسی از رسانه‌ها و تریبون‌ها به میادین و خیابان‌ها کشیده شد و حزب‌ا... و متحدانش با فراخواندن هواداران خود برای چندین هفته دولت را برای دستیابی به خواست‌هایشان تحت فشار قرار دادند. همزمان با این جدل‌های سیاسی و قبل از شروع اعتراضات خیابانی ، شش تن از وزرای کابینه سینوره (پنج وزیر حزب‌ا... و امل و یک وزیر مسیحی) با خروج از کابینه اعتراض خود را نسبت به دولت سینیوره به صورتی آشکارتر ابراز داشتند. پس از خروج بخشی از اعضای کابینه، حزب‌ا... با غیر قانونی خواندن مصوبات کابینه به گونه‌ای غیرمستقیم دولت را برای تصمیم‌گیری در مورد تشکیل دادگاه بین‌المللی ترور حریری تحت فشار قرار داد. ائتلاف حاکم سهم‌خواهی گروه‌های مخالف را در راستای جلوگیری از تشکیل دادگاه بین‌المللی ترور حریری تلقی می کرد.

مأموریت تازه

در بجبوبه این جدال‌های سیاسی و با تصویب قطعنامه 1701، حزب‌ا... موقعیت نظامی خود را نسبت به قبل از جنگ بسیار تضعیف شده قلمداد می‌کرد. قطعنامه 1701 متضمن بسط حاکمیت دولت لبنان در مناطق جنوبی، عدم وجود نیرو های مسلح خارج از نظارت دولت لبنان و استقرار نیروهای پاسدار صلح بین‌المللی بود. با وجود این حزب‌ا... و متحدانش مأموریت تازه خود را تضعیف و ساقط کردن دولت قرار دادند .اگر چه حزب‌ا...، جنبش امل و جریان میشل عون در گفتگوهای ملی که در اوائل ژوئن 2006 با حضور نیروها و گروه‌های سیاسی دیگر صورت گرفت، موافقت خود را با برگزاری محاکمه عاملان ترور حریری ابراز داشتند، اما با تمرکز بر در اختیار قرار گرفتن یک سوم از اعضای کابینه به اعتقاد ائتلاف حاکم در پی مانع‌تراشی برای تصویب تشکیل دادگاه بین‌المللی حقیقت‌یاب ترور حریری بودند (بر طبق قانون در صورت از اکثریت افتادن پارلمان بر اثر خروج نمایندگان، استعفای نخست‌وزیر و یا استعفای یک سوم کابینه مصوبات دولت غیرقانونی تلقی می‌گردد).

کابینه 26 نفری سینیوره به رغم خروج شش عضو از کابینه آن (کمتر از یک سوم)، همچنان برخواست خود مبنی بر تشکیل دادگاه بین‌المللی اصرار می‌ورزد. کمیسیونی که توسط سازمان ملل بر روی پرونده ترور حریری تحقیق می‌کند در گزارش اولیه خود که توسط بازپرس پرونده، مهلیس ارائه شد، مقامات اطلاعاتی و امنیتی سوریه را به ترور حریری و دیگر ترورهای سیاسی متهم کرد . قرار است این کمیسیون که از یک سال پیش مشغول انجام تحقیقات خود را ارائه می‌ باشد، گزارش نهایی خود را تا اواسط سال 2007 به سازمان ملل ارائه کند. ائتلاف حاکم نشان داده است که برگزاری دادگاه را از اولویت‌های خود می‌داند و در این مورد قصد عقب‌نشینی و یا مصالحه سیاسی ندارد.

استمرار تاثیرات منطقه‌ای

در ورای مرزهای لبنان، تأثیرات و پیامدهای جنگ همچنان ادامه دارد. این جنگ را می‌توان اولین نبردی دانست که در آن اسرائیل در پایان جنگ به عنوان طرف پیروز معرفی نشد.. رهبران اسرائیل، پس از جنگ ، تحت فشار فزاینده دست راستی‌های تندرو قرار گرفتند و موقعیت المرت و حزب متبوعش بیش از پیش لرزان و شکننده است. از سوی دیگر سوریه به عنوان نیرویی تأثیرگذار در لبنان طی چند دهه اخیر ، که پس از خروج نیروهایش از خاک لبنان و استمرار فشارهای آمریکا در حالت انزوا قرار گرفته بود، از موفقیت حزب‌ا... و ناکامی اسرائیل به عنوان فرصتی برای برون رفت از این بحران بهره جست. به جز ایران و سوریه که مواضعی همسو با حزب‌ا... اتخاذ کردند، دیگر کشورهای عربی تأثیرگذار همچون مصر، عربستان و اردن در طول جنگ (به ویژه در دو هفته اول) و پس از آن موضعی انتقادی در قبال حزب‌ا... و سیاستی جانبدارانه به سود جریان حاکم گرفتند . هراس این سه کشور بیش از آنکه ناشی از افزایش قدرت و نقش یک نیروی سیاسی لبنانی در مقابل نیروهای رقیبش باشد، از افزایش نفوذ و جایگاه ایران به طور خاص و شیعیان در کل منطقه سر چشمه می گیرد .

مخالفان داخلی و خارجی حزب‌ا... بر این نکته واقف هستند که خلع سلاح جریان مقاومت در چنین شرایطی نه تنها امکان‌پذیر نیست بلکه تلاش برای عملی ساختن آن می‌تواند بسیار پرمخاطره باشد. سیدحسن نصرا... چند ماه پیش خلع سلاح مقاومت را به «تشکیل دولتی قوی، توانا، منصف و پاک» موکول کرد که اشاره‌ای مستقیم به ناکارایی و ناتوانی دولت فعلی لبنان دارد. از سوی دیگر ائتلاف حاکم بر لبنان، تنها حزب‌ا... را پیش روی خود نمی‌بیند و مؤتلفان حزب‌ا...، همچون جنبش شیعی امل، جریان ملی آزاد به رهبری میشل عون مسیحی، نزدیکان عمر کرامی از نیروهای متنفذ سنی و هواداران ارسلان دروزی در جبهه مخالف دولت قرار دارند. اگر چه دلیل هر کدام از گروه‌ها و نیروهای مذکور برای مخالفت با دولت یکسان نیست و به معنای همراهی و نزدیکی کامل آنها با سیاست‌های حزب‌ا... نیز تلقی نمی شود، اما در این مقطع خواست تمامی آنها در تقابل با دولت سینیوره و ائتلاف حاکم با خواست حزب‌ا... همسو و یکسان شده است.

از سوی دیگر مخالفان خارجی حزب‌ا... که به قابلیت‌ها و توانایی‌های سیاسی، اجتماعی و نظامی حزب‌ا... و همسویی بخش اعظمی از افکار عمومی با این جریان واقف هستند نیز برای تحت فشار قرار دادن حزب‌ا... با محدودیت‌هایی دو چندان مواجه شده اند . عربستان سعودی که در طول جنگ به صراحت حزب‌ا... را مورد انتقاد قرار داده بود، در فضای پس از جنگ با اذعان به توانایی‌های حزب‌ا... در پی رایزنی با مقامات حزب‌ا... و جمهوری اسلامی به عنوان یکی از مهمترین حامیان جنبش مقاومت برآمده است.

عربستان که در ماه های اخیر تأثیرگذاری خود را در بین نیروهای حاکم در لبنان افزایش داده است، تلاشی را برای میانجی‌گری برای برون رفت از بحران سیاسی در لبنان آغاز کرده است. سفر چندی قبل شیخ نعیم قاسم معاون دبیرکل حزب‌ا... و نبیه ‌بری و سعد حریری برای رایزنی با مقامات سعودی مؤید این نکته است. مسلم است که حزب‌ا... و متحدانش از ابزارهای مورد نیاز برای به بن بست کشاندن برگزاری چنین دادگاهی برخوردارند، شیخ نعیم قاسم در عربستان پس از رایزنی با مقامات سعودی گفت:« هیچ محاکمه‌ای بدون تشکیل دولت وحدت ملی صورت نخواهد پذیرفت». حزب‌ا... که هوشمندی، درایت و توانمندی سیاسی خود را بارها نشان داده است، این بار نیز در ازای موافقت با برگزاری دادگاه رسیدگی به ترور حریری خواستار سهم بیشتری در ساختار سیاسی لبنان شده است. حزب‌ا... در شرایط حاضر در موقعیتی دشوار قرار گرفته است. حزب‌ا... برخلاف دیگر مؤئلف خود میشل عون، برای استحکام روابطش با سوریه اهمیت زیادی قائل می‌باشد و موافقت با تشکیل دادگاه در ازای سهیم شدن و تأثیرگذاری بیشتر در داخل لبنان و کسب یک سوم از کرسی‌های کابینه موقعیت دشواری را پیش‌روی حزب‌ا... قرار داده است. عربستان از عملکرد و سیاست‌های منطقه‌ای بشاراسد ناراضی به نظر می‌رسد و طی چند ماه اخیر نارضایتی خود را با دعوت از مخالفان حکومت بشاراسد نشان داده است.

از سوی دیگر اهمیت لبنان برای سوریه را می‌توان حتی مهمتر از سرنوشت جولان دانست و لبنان را می‌توان حیات خلوت دمشق دانست .نفوذ سوریه در لبنان منافع سرشار سیاسی و اقتصادی برای این کشور به همراه دارد. سوریه اگر چه با یک رشته تحرکات مانند بازگشایی سفارتخانه خود در بغداد، استقبال از جلال طالبانی در دمشق، میانجی‌گری بین فتح و حماس و اعلام آمادگی برای مذاکره با اسرائیل در مورد جولان، سعی کرد از فشار های وارده بر خود بکاهد و آمریکا و فرانسه را برای اعطای نقشی مجدد به سوریه در لبنان متقاعد ، سازد اما به نظر می‌رسد با روند تحولات چند سال اخیر بازگشت سوریه به عرصه لبنان امکان‌پذیر نمی‌باشد.

انتخاب رئیس‌جمهور تازه

به جز تشکیل دادگاه حریری مسئله دشوار دیگری که طی چند ماه آینده لبنان با آن درگیر خواهد بود، مسئله تعیین ریاست جمهوری آینده لبنان است. مدت ریاست جمهوری امیل لحود در سپتامبر 2007 (شهریور 86) به پایان می‌رسد. با وجود ترکیب پارلمان فعلی که حاصل انتخابات اوائل سال 2006 می‌باشد (72 کرسی از مجموع 128 کرسی در اختیار ائتلاف سعد حریری، 35 کرسی در اختیار حزب‌ا... و امل و 21 کرسی در اختیار جریان میشل عون) هیچ گروه و نیروی سیاسی نمی‌تواند بدون رایزنی و تبادل‌نظر با سایرین نظرات خود را به پیش ببرد. ائتلاف حاکم اگر چه اکثریت را در اختیار دارد، اما رأی دو سوم را برای پیشبرد مواضع خود در اختیار ندارد. با وجود چنین جوی، بعید به نظر می‌رسد که هیچ یک از دو گروه رقیب حاضر به امتیازدهی در این مورد باشند.

نتیجه‌گیری:

شرایط در لبنان پیچیده و بغرنج به نظر می‌رسد. در چنین شرایطی و با توجه به موقعیت نیروهای داخلی و مواضع سیاسی کشورهای تأثیرگذار در منطقه چند گزینه می‌تواند مطرح باشد.

1- حزب‌ا... با در اختیار قرار گرفتن یک سوم از کابینه به نوعی موافقت خود را با تشکیل دادگاه ترور حریری اعلام کند. در این صورت می توان گفت حزب‌ا... و متحدانش می‌توانند رییس جمهوری همسو با ائتلاف خود برای لبنان برگزینند.

2- ائتلاف حاکم راضی به تشکیل دولت وحدت ملی و اعطای سهم بیشتر به نیروهای مخالف خود نشود و تلاش خود را بر در اختیار گرفتن پست ریاست جمهوری با معرفی یک مارونی نزدیک به خود معطوف کند. دراین شرایط؛ بن‌بست سیاسی تداوم خواهد یافت و شرایط به سمتی پیش خواهد رفت که زمینه برای انتخاب رئیس جمهور بعدی مهیا نباشد.

3- با میانجی‌گری نیروهای مؤثر منطقه‌ای و بین‌المللی، طرفین به فرمولی میانه دست یابند. در این راه‌حل میانه، به احتمال قوی دادگاه ترور حریری بر گزار خواهد شد. نیروهای حزب ا... و متحدن آن در کابینه سهم بیشتری پیدا خواهند کرد ویک رئیس جمهور مارونی مرضی‌الطرفین انتخاب خواهد شد . با توجه به شرایط خاص لبنان و هراس هر دو گروه از تشدید التهاب سیاسی و نگرانی از بروز ناآرامی‌های خیابانی و در نهایت جنگ داخلی، به نظر می‌رسد هر دو طرف راهی میانه را برگزینند. بازنده اصلی این ساز وکار می‌تواند سوریه باشد که بدون دستاورد مشخصی بار دیگر در معرض اتهام قرار می‌گیرد.

جو حاکم در لبنان به گونه‌ای است که حتی حزب‌ا... نیز در همسویی و همراهی با دمشق مجبور است جانب احتیاط را درپیش بگیرد. یافتن یک راه برون رفت برای بحران لبنان اگر چه دشوار اما امکان‌پذیر است. شرایط پیش‌روی لبنان بسیار حساس است. حزب‌ا... و مؤتلفانش با به دست آوردن سهم بیشتر در کابینه می‌توانند تأثیرگذاری و کنترل خود را بر جریان حاکم افزایش دهند و طرف مقابل را برای اجرای خواست‌هایشان ملزم به رعایت نظر خود کنند. در چنین شرایطی، موضوع خلع سلاح مقاومت به حاشیه می‌رود. حزب‌ا... بر خلاف اتهامات گسترده مبنی براینکه عامل ایران و سوریه است، نشان داده است که بیش از آنکه حافظ منافع کشوری خاص باشد یک نیروی لبنانی است. در این شرایط حساس، حزب‌ا... ملزم به پذیرش هویت یک نیروی سیاسی و اجتماعی کاملاً لبنانی است. لبنان در پی برون‌رفت از بحران، انتظار سالی بحرانی را می‌کشد.