12 August 2007
چکیده
در آخرین دهه قرن بیستم، منابع نفت و گاز حوزه دریای خزر و همچنین منابع نفت و گاز روسیه، عرصه تازه‌ای را در برابر بازارهای جهانی انرژی گشودند. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در آغاز دهه ١٩٩٠ به یک‌باره درهای منابع عظیم نفت و گاز در حوزه جغرافیایی این کشور را بر روی شرکت‌های نفتی چندملیتی باز کرد و در پی آن این شرکت‌ها با حمایت سیاسی کشورهای غربی تلاش گسترده‌‌ای را برای ورود به این مناطق آغاز کردند. اوراسیا در ادبیات جدید روابط بین‌الملل به منطقه‌ای اطلاق می‌شود که از شرق اروپا تا شمال‌غربی چین تداوم پیدا کرده و مهمترین ویژگی آن پیوستگی سرزمینی و دسترسی محدود به آب‌های آزاد است. این ویژگی طی سال‌های بعد پدیدآورنده یکی از مهمترین مسائل کشورهای تولید کننده نفت و گاز اوراسیا و نیز شرکای غربی آنها، در چارچوب موضوع تعیین مسیر انتقال منابع نفت و گاز به بازارهای جهانی مصرف، بوده است. در این عرصه جغرافیایی که شرق و غرب جهان را به هم پیوند زده است، حداقل دو حوزه عمده انرژی از یکدیگر قابل تفکیک هستند: منابع نفت و گاز روسیه شامل منابع سیبری غربی و اورال و منابع نفت و گاز حوزه دریای خزر. در زمان استقرار حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی به رغم آنکه این کشور از منابع نفتی حوزه اورال و سیبری غربی بیش از ٧ میلیون بشکه در روز نفت تولید می‌کرد، اما به دلیل آنکه بیش از نیمی از صادرات نفت این کشور به کشورهای بلوک شرق اختصاص داشت، این منابع از نقش تعیین کننده‌ای در معادلات انرژی جهانی برخوردار نبودند. طی این دوره، منابع نفتی دریای خزر نیز بنا به دلایل گوناگونی از جمله سهل‌الوصول‌تر بودن بهره‌برداری از منابع نفتی سیبری غربی و فقدان تکنولوژی لازم برای استخراج نفت از چاههای عمیق‌تر منطقه و یا اکتشاف و بهره برداری از منابع نفتی فلات قاره، مورد توجه چندانی قرار نداشتند. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تلفیقی از انگیزه‌های سیاسی و اقتصادی، انرژی اوراسیایی را از جنبه‌های مختلف به یکی از موضوعات مهم بازار جهانی انرژی تبدیل کرد. استفاده روسیه از ابزار انرژی به منظور دستیابی به برخی اهداف سیاسی و همچنین تلاش کشورهای غربی برای تسلط انحصاری بر منابع منطقه و مسیرهای انتقال آن، در بسیاری از موارد کشمکش‌های سیاسی را جایگزین منطق اقتصادی در این منطقه ساخت. با توجه به اهمیت و پیچیدگی‌های موضوع انرژی در حوزه اوراسیا، مجموعه حاضر تلاش دارد ابعاد مختلف این مسئله را مورد بازنگری قرار دهد. بر این اساس، نخستین مقالۀ این مجموعه تحت عنوان "انرژی اوراسیایی" ضمن ارائه تحلیل‌هایی درخصوص بازار جهانی انرژی و موضوع امنیت انرژی، به بررسی جایگاه انرژی اوراسیایی در چرخه عرضه و تقاضای جهانی نفت و گاز می‌پردازد. بر مبنای استدلال مطرح شده در این مقاله، اهمیت یافتن موضوع امنیت انرژی به ویژه پس از حادثه یازدهم سپتامبر و آغاز جنگ علیه تروریسم توسط کشورهای غربی در یک دهه اخیر، موجب توجه بیش از پیش بازارهای جهانی به انرژی اوراسیایی شده است. دومین مقاله از این مجموعه تحت عنوان "روسیه ابرقدرت انرژی" ضمن تحلیل وضعیت انرژی در روسیه، رفتار این کشور در بازارجهانی انرژی را مورد بررسی قرار داده و سیاست‌های این کشور برای بهره‌گیری از ابزار انرژی در تعاملات سیاسی خود را مورد کاوش قرار می‌دهد. مقاله "نفت و گاز خزر: تقابل منافع " تلاش‌ها و اقدامات بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در حوزه دریای خزر را در چارچوب مسائل مربوط به استخراج، بهره‌برداری و انتقال منابع این منطقه، مورد بررسی قرار می‌دهد و مقاله "همچنان خروج انرژی از خزر مشکل است" به بررسی مشکلات مربوط به حمل و نقل و تردد کشتی‌ها در کانال ولگا- دن می‌پردازد. پنجمین مقاله از مجموعه حاضر تحت عنوان"چالش‌های فراروی ایران در دریای خزر" با رویکردی حقوقی- سیاسی موانع بازیگری فعالانه ایران در مسائل مربوط به دریای خزر را مورد تحلیل قرار می‌دهد و مقاله "خط لوله باکو-جیهان" با توجه با افتتاح این خط لوله، پیامدهای آن را برای منطقه و بازار جهانی انرژی مورد بازنگری قرار می‌دهد. مقاله "مشارکت انرژی روسیه- اتحادیه اروپا" با تحلیل روابط انرژی میان روسیه و اروپا، پیوندهای اقتصادی و استراتژیک میان روسیه و اتحادیه اروپا را در این عرصه بررسی می‌کند و در نهایت مقاله "ترکیه پل انرژی" مجموعه تلاش‌های ترکیه برای تبدیل شدن به شاه‌راه انتقال منابع انرژی اوراسیایی را مورد تحلیل قرار می‌دهد. فهرست مطالب
