بررسي نظري توانمندي ايران در مداخله در بازار جهاني نفت

مقدمه

ايران يکي از اعضاء فعال سازمان کشورهاي صادر کننده نفت (OPEC) است. اين سازمان در نشست‌هاي خود سهميه‌هايي را براي فروش نفت خام هر يک از اعضا تعيين مي‌کند و اين کشورها موظف هستند و کمابيش هم طبق همين سهميه مبادرت به فروش نفت خام خود مي‌کنند. به همين دليل ايران مشابه ساير کشورهاي عضو، در شرايط عادي نمي‌تواند به تنهايي بازار نفت را تحت تاثير قرار دهد. اما در سير تاريخي ممکن است تحولاتي چنان شديد رخ دهد که يک کشور خارج از تعهدات خود عمل مي‌کند. در مورد مسئله نفت نيز، براي مثال بارها مسئولين سياسي کشور اخطار داده‌اند که در صورت ايجاد مخاطره براي منافع حياتي کشور، ممکن است گذر هر مقدار نفت را از تنگه هرمز ممنوع کنند.

در واقع موضوع نفت به عنوان يک اسلحه در سال‌هاي بعد از جنگ جهاني دوم و به طور عمده در بين اعراب مطرح گرديد و از اين روش به صورت موثري در جنگ يوم کيپور و حوادث پس از آن در سال 1974 استفاده شد. با اين حال از آن تاريخ به بعد ما هيچگاه شاهد يک کاربرد جدي نفت به عنوان يک سلاح نبوده‌ايم. پس سوال اين است که آيا کشورهاي عمده صادر کننده نفت و به خصوص ايران هنوز اين توانايي را دارند که از اين موضوع به نفع راهبرد منافع خود استفاده کنند؟

ما در اين مقاله در يک فضاي مجرد و بدون در نظر گرفتن اينکه چه دلايلي ممکن است ايران را وادار به يک واکنش شديد در موضوع نفت کند، اين مسئله را بررسي خواهيم کرد. در واقع ايران در سه سطح مي‌تواند به مبارزه نفتي اقدام کند؛ در محدودترين سطح ايران مي‌تواند از توليد نفت خود بکاهد، بديهي است که در کوتاه مدت اين کار قيمت‌ها را بالا خواهد برد ولي در صورتي که ظرفيت افزایشی ساير کشورها به سرعت وارد مدار گردد، اين افزايش قيمت مقطعي بوده و پس از آن يک اضافه توليد و در نتيجه افت قيمت خواهيم داشت. بنابراين در مجموع ممکن است اين طرح براي ايران زيان‌بار باشد که البته اين موضوع نياز به بررسي بيشتر دارد.

در سطحي وسيعتر ايران ممکن است تحت شرايطي خاص تنگه هرمز را مسدود کند، البته به نظر نمي‌رسد که اين کار براي زمان نامحدود امکانپذير باشد، زيرا بسته شدن تنگه هرمز به معني افزايش شديد قيمت براي يک دوره خواهد بود و اگر اين دوره زماني طولاني باشد، هزينه بسياری از کشورها چنان بالا خواهد رفت که گزينه جنگ با ايران و باز کردن تنگه هرمز کم هزينه‌تر و در نتيجه گزينه عملياتي خواهد بود. البته توانايي ايران در اقدام به اين عمل توسط تعداد زيادي از کارشناسان غربي بررسي شده است و در مجموع در اين بررسي‌ها مي‌توان به اين نتيجه رسيد که ايران لااقل توانايي بستن تنگه به مدت چند هفته را دارد. بنابراين عملاً اين گزينه هم منطقاً امکانپذير است.

گزينه نهايي در مورد کنترل بازار نفت ايجاد يک اتحاد بين کشورهاي صادر کننده نفت براي کاهش توليد است، البته اين مسئله فقط در صورت يک شرايط بسيار خاص بين‌المللي امکان وقوع دارد. ولي در صورت وقوع، اثر آن بسيار وسيع و پيچيده خواهد بود.

نکته مهم در مورد استراتژي‌هاي ممکن براي ايران، آن است که با توجه به بازار جهاني نفت، لزومي ندارد که ايران عملاً وارد فاز عملياتي هر يک از اين اقدامات شود. بلکه حتي اگر ايران بتواند ساير کشورها را به طور جدي متقاعد کند که در آينده نزديک دست به چنين اقداماتي خواهد زد، خود اين امر مي‌تواند بازارها را به شدت تحت تاثير قرار دهد. در واقع ايران مي‌تواند نشان دهد که صرفاً با يک تهديد جدي تا چه حد مي‌تواند در اين بازار تاثير گذاشته و منافع دشمنانش را به خطر اندازد.

ما در اين مقاله به بررسي دو گزينه اول از همين ديدگاه خواهيم پرداخت. يعني بررسي مي‌کنيم که در صورت متقاعد شدن ساير کشورها به احتمال قوي عکس‌العمل شديد ايران، چه شرايطي در بازار پيش خواهد آمد. در واقع مي‌توان فرض کرد که چنين اقدامي‌، ابتدا براي مدتي قيمت‌ها را بالا ببرد و بعد از اينکه تهديد برطرف شد، قيمت‌ به علت ذخيره‌سازي‌هاي انجام شده، براي مدتي پايين خواهد آمد و در نهايت به شرايط عادي باز خواهيم گشت. اين مسئله در نمودار زير به خوبي نشان داده شده است. 

بايد توجه داشت که به هرحال متقاعد کردن ساير کشورها، هزينه‌هايي براي ايران خواهد داشت. زيرا ممکن است براي چنين اقدامي لازم باشد که کشور به يک اقدام نظامي محدود دست بزند و يا براي مدت کوتاهي واقعاً توليد خود را کاهش دهد و يا... بنابراين اگر در اثر اين اقدام قيمت نفت چندان بالا نرود و يا اينکه پس از پايان بحران، قيمت به شدت کاهش يابد، اين تهديد هم به شدت براي ايران پرهزينه خواهد بود و هم ايران نخواهد توانست توانمندي خود را به اثبات رساند. بنابراين بررسي رفتار بازار در پاسخ به رفتار ايران کاملاً در خور ملاحظه است.

ما در اين مقاله در ابتدا رفتار بازار را در پاسخ به تهديد ايران و نيز پس از رفع اين تهديد بررسي خواهيم کرد و پس از آن نشان خواهيم داد که اين اقدام ايران تا چه حدي مي‌تواند موثر باشد.

منبع: کتاب مجموعه مقالات همایش ملی نفت و سیاست خارجی آبان ١٣٨٩

Download