نفت، ژئواکونومی و امنیت ملی ایران

مقدمه

امنیت ملی در سرلوحه اهداف و منافع ملی هر کشور تعریف و تبیین می‌شود. امنیت، مهم‌ترین مقوله‌ا‌ی است که هر کشور برای توسعه پایدار و اعتلای سیستم دولت ـ ملت خود و یا حتی برای حفظ و نگهداری وضع موجود باید به آن اهتمام هوشمندانه بورزد. در این میان، تضمین حاکمیت، استقلال و تأمین امنیت ملی از جمله منافع و اهداف اولیه کشورها بشمار می‌آید که به عوامل مادی و معنوی بسیاری وابسته است. وجود منابع طبیعی و انرژی در یک کشور، تأمین‌کننده بخشی از این عوامل مادی می‌باشد. فیشر و مورگنتا نیز در دسته‌بندی خود از عناصر و پدیده‌های سازنده قدرت یک کشور، منابع معدنی و طبیعی را از عوامل مادی قدرت دانسته‌اند.‌ هاسن. ج. مورگنتا، عوامل مهم قدرت را به دو دسته: 1- عوامل نسبتاً پایدار و 2- عوامل دگرگون شونده تقسیم نموده است. او پس از عامل جغرافیا، منابع طبیعی را دومین عامل باثبات که تأثیر مهمی در میزان قدرت یک ملت نسبت به سایر ملل دارد، ذکر نموده است. نفت نیز به عنوان یک منبع طبیعی یکی از این عوامل محسوب می‌شود. «دانیل یرگین خاطر نشان می‌کند که نفت یک رکن اساسی در قدرت ملی، عامل اصلی در اقتصاد جهان، دستاویز اصلی جنگ و درگیری، و یکی از عوامل نهایی تعیین‌کننده در رویدادهای بین‌المللی است».

در ایرانِ بعد از کشف نفت، این ماده همواره به‌عنوان مهم‌ترین مؤلفه تأثیرگذار بر اقتصاد، سیاست و امنیت ملی کشور بوده است. در دورة حاکمیت گفتمان ژئواستراتژیک در عرصة مناسبات بین‌المللی اگرچه نفت دارای اهمیت بود اما جایگاه جغرافیایی ایران بر اساس اصول استراتژیک استوار بود. این کشور به عنوان ریملند و یکی از حلقه‌های سد نفوذ، عامل اتصال‌دهندة استراتژی‌های بحری و بری به شمار می‌رفت. پس از فروپاشی شوروی و تحول گفتمانی از مباحث ژئواستراتژیک به مسائل ژئواکونومیک، اگرچه تاحدود زیادی جایگاه ژئواستراتژیک ایران اهمیت سابق خود را از دست داده است، اما به دلیل اهمیت اقتصاد و نقشی که نفت به عنوان خون صنعت مدرن در دنیا ایفا می‌کند، جایگاه آن در دورة گفتمان توسعه‌محور به‌عنوان ‌هارتلند انرژی جهان حائز اهمیت بسیار شده است. در این میان، سهم ایران در میزان تجارت و مبادلة انرژی نیز اهرم مناسبی در تأمین امنیت ملی کشور به شمار می‌رود. از سوی دیگر، موقعیت بی‌نظیر ژئوپلیتیک ایران در عصر گفتمان ژئواکونومیک، این امکان را به این کشور می‌دهد که به مرکز تجارت و توزیع انرژی در منطقه تبدیل شود؛ چرا که محور شمال و جنوب ایران، محور تولید نفت و گاز، و محور شرق و غرب محور مصرف است که مرکز آن ایران می‌تواند مرکز تجارت قرار گیرد.

جلب مشارکت سرمایه‌گذاران خارجی در صنعت نفت و گاز ایران نیز می‌تواند به نوعی امنیت ملی کشور را ارتقاء بخشد؛ که این امر موجب پیوند منافع و به تبع آن امنیت ایران با کشورهای سرمایه‌گذار و حتی بازیگران غیردولتی بزرگ نظیر شرکت‌ها می‌شود و به عنوان ابزاری بازدارنده، ایران را از تهدیدات بالقوه دور نگه می‌دارد و امنیت ملی و بین‌المللی کشور را بهبود می‌بخشد. وجود منابع غنی انرژی در ایران و نیاز کشورهای صنعتی دنیا به این منابع، به معنای ضرورت مشارکت و تعامل ایران در امور جهانی با انگیزه استفاده از امکانات خارجی برای توسعه، رفع موانع و تهدیدات بین‌المللی و از همه مهم‌تر، ارائه تصویری از آن به‌عنوان یک فرصت بین‌المللی است. بنابراین، انرژی و امنیت آن می‌تواند به یکی از مهم‌ترین محمل‌های پیوند ایران با قدرت‌ها و کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، به‌ ویژه در آسیا و اروپا، تبدیل شود و کمک بسیار مؤثری به امنیت ملی و توسعه اقتصادی کشور کند.

مقاله حاضر، تلاشی است برای پاسخ‌گویی به این مسئله که نفت به عنوان یک مؤلفه جغرافیایی چه نقشی در تأمین امنیت ملی ایران ایفاء می‌کند؟ پاسخ اولیه یا فرضیه‌ای که برای این سؤال می‌توان مطرح کرد این است که: «با‌وجود ذخایر عظیم نفت و‌گاز در ایران در حوزه جنوبی (خلیج فارس) و شمالی (دریای خزر) و نیاز کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به این مادة حیاتی، مشارکت ایران در تأمین امنیت جهانی انرژی و جذب سرمایه‌گذاری‌های مشترک در این صنعت، می‌تواند امنیت ‌ملی ایران را بهبود و ارتقاء بخشد».

منبع: کتاب مجموعه مقالات همایش ملی نفت و سیاست خارجی آبان ١٣٨٩

Download