11 September 2002
اهمیت
روابط ایران و اتحادیه اروپا طی چند سال اخیر و خصوصاً پس از ریاست جمهوری آقای خاتمی تحولاتی را شاهد بوده است. در دیدار اخیر وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران از بروکسل، مقر کمیسیون اتحادیه اروپا، که در نوع خود عالی ترین اجلاس مشترک میان ایران اتحادیه اروپا از انقلاب اسلامی تاکنون بوده است موضوعاتی همچون همکاری های اقتصادی، تجاری وامنیتی میان طرفین در دستور کار قرار گرفت. این روابط به دلیل جایگاه مهمی که اتحادیه اروپا در عرصه بین المللی دارد برای جمهوری اسلامی بسیار حائز اهمیت است و از همین روست که لزوم توجه ویژه ای به آن احساس می شود. در این رابطه هنوز موانع و مشکلات اساسی موجود است که حل هر کدام تاثیر قابل ملاحظه ای در ارتقای شکلی و محتوایی روابط دو طرف و در نتیجه تامین منافع ملی دارد.
تحلیل
اگر روابط میان ایران و اتحادیه اروپا را از دو جنبه شکلی و محتوایی بررسی کنیم، درخواهیم یافت که جنبه شکلی این روابط ارتقا یافته است. این امر با توجه به تماس های دو جانبه مقامات ایران با کشورهای این اتحادیه در سطوح بالا ونیز تغییر “گفتگوهای انتقادی” به “گفتگوهای سازنده” و نهایتاً “ گفتگوهای جامع” که خود تحول مثبتی به شمار می رود، قابل استدلال است. این امر انتقادهای یک سویه پیشین را به گفتگوهای دو طرفه و مبتنی بر علائق مشترک تغییر می دهد.
جنبه محتوایی روابط ایران و اتحادیه اروپا برخلاف جنبه شکلی آن تحول چندانی را شاهد نبوده است و اگر چه تا حدی تغییر کرده اما این تغییرات از عمق و گستره لازم برخوردار نبوده است. در واقع به نظر می رسد روابط دو طرف هنوز به میزان بسیار زیادی شکننده و متزلزل است و تلاش هایی که برای بهبود این وضعیت صورت گرفته، نیاز به پی ریزی روابط استراتژیک را تامین نمی کند وتاکیدات مکرر دو طرف مبنی بر اهمیت طرف مقابل حاصلی جز لفاظی بی ثمر نخواهد داشت. در تحلیل این امر موانعی را می توان بر شمرد. اولین مسئله به روابط اتحادیه اروپا و آمریکا مربوط می شود وتاثیر و نفوذی که آمریکا در سیاست های اروپا دارد. همین موضوع تا حد قابل توجهی موجب شده است که اتحادیه اروپا از استقلال کامل در تنظیم روابط خود با جمهوری اسلامی برخوردار نباشد.
نکته ای که باید از سوی ایران به آن توجه کافی مبذول شود این است که با توجه به روابط دیرینه و عمیق اتحادیه اروپا با آمریکا، چنانچه در مواردی تضاد قابل توجهی میان ایران و آمریکا موجود باشد، گزینه منتخب اتحادیه، همواره آمریکا خواهد بود واروپا هیچگاه با رویگردانی از ایالات متحده به ایران روی نخواهد کرد. همین موضوع موجب خواهد شد تا تز “دور زدن آمریکا” و برقراری رابطه قوی و گسترده با اروپا و بدون توجه به آمریکا از اساس با مشکل مواجه شود. دومین مانع در این زمینه به عدم تعمیق روابط باز می گردد. به عبارت دیگر روابط ایران و اتحادیه اروپا، خصوصاً از جانب طرف اروپایی، با پیش شرط هایی همراه بوده است که در برخی موارد به صراحت عنوان شده است. به عنوان مثال، شاهد بوده ایم که در موارد بسیاری ادامه و ارتقای روابط به استمرار روند اصلاحات در ایران منوط شده است. علت اصلی این امر فقدان یک ارادة سیاسی مشترک و به تعبیر دیگر وجود نوعی پارادوکس در سیاست خارجی وامنیتی مشترک اروپا و سیاست خارجی هر یک از اعضای اتحادیه اروپا می‌باشد.
با وجود این، روابط ایران و اتحادیه اروپا خصوصاً در دو زمینه دارای مزیت است : اقتصادی و امنیتی که باید برنامه ریزی و توجه کافی نسبت به آن اعمال شود. عدم توجه به این مسئله در آینده موجب بروز مشکلاتی خواهد شد. این امر به خصوص با توجه به مشکلات اقتصادی و امنیتی ایران در سال های پیش رو قابل استدلال است. عدم وجود یک قرارداد اقتصادی میان ایران – اروپا از 1967 تاکنون و نیز تراز پرداخت منفی در روابط دو جانبه که کفه را به سود اروپا به عنوان مهمترین و بزرگترین شریک تجاری ایران سنگین می کند سبب شده است که دیدار دکتر خرازی وزیر خارجه از بروکسل و گفتگو بامقامات کمیسیون اروپا بیشتر پیرامون موضوعات اقتصادی تجاری دور بزند، هر چند خواسته های مقامات عالی کمیسیون اروپا از جمله رومانو پرودی (رئیس کمیسیون اروپا) بر مسئله حقوق بشر در ایران و نیز مسئله تکثیر سلاح های کشتارجمعی، مواد مخدر و تروریسم متمرکز بود.
نتیجه گیری
دیدار دکتر خرازی از مقر کمیسیون اتحادیه اروپا به عنوان بازوی اجرایی این نهاد فراملی در زمانی صورت می گیرد که ایالات متحده همچنان از سوی دیگر نیز کنگره آمریکا اخیراً تحریم ها را به مدت 5 سال دیگر علیه ایران تمدید کرده است. این امر در حالی است که اتحادیه اروپا با ارائه گفتگوهای جامع دو هدف را در قالب دیپلماسی عملگرایانه خود دنبال می کند که یکی جنبه ایجابی و دیگری جنبه سلبی دارد، در بعد ایجابی آن، اتحادیه اروپا ، به دنبال بهبود روابط ایران با غرب، توسعه مثبت و بهبود تجارت و همسویی با دیپلماسی تنش زدایی ایران است و از سوی دیگر در بعد سلبی، همچنان از این فرصت و امتیاز برخوردار است که از وضعیت حقوق بشر در ایران انتقاد کند. به تعبیر دیگر اتحادیه اروپا نیز با استفاده از دیپلماسی “چماق وهویج” به شیوه ای دمکراتیک مآبانه تر در مقایسه با ایالات متحده با ایران وارد مذاکره شده است.
لذا سیاست خارجی ایران در رابطه با اروپا باید در دو موضوع اساسی فوق (امنیت و اقتصاد) جهت دهی شود. برای نیل به این هدف ابتدا باید ضرورت تدوین یک استراتژی همه جانبه مورد تاکید قرار گیرد. ضعف برنامه ریزی و عدم وجود راهبردی مشخص در دیپلماسی ما تاکنون مانع از نگرش هدفدار و روبه پیشرفت در این زمینه گردیده است و از طرفی همین موضوع موجب این شده است که طرف های مقابل در موارد زیادی با بزرگنمایی یک مسئله نه چندان با اهمیت مانند حقوق بشر و یا دستگیری چند نفر با انحراف از موضوعات اصلی، توجه مذاکره کنندگان ما را به این موضوعات منعطف کرده و در نهایت با عدول ظاهری و مقطعی از آنها به امتیازگیری بپردازند. دو موضوع اصلی که ایران باید به طور هدفمند در رابطه با اتحادیه اروپا دنبال کند همان طور که ذکر شد اقتصاد و مسائل امنیتی است. در بعد اقتصادی ایجاد وابستگی متقابل دو جانبه با اتحادیه اروپا که در برگیرنده سرمایه گذاری گسترده در قالب همکاری های اقتصادی، به ویژه صدور نفت وانرژی باشد حائز اهمیت است. این امر سبب می گردد تا حوزه های امنیتی ایران – اروپا از همسویی و همپوشانی مشترکی برخوردار باشد.
در حوزه امنیتی، با توجه به تغییر شرایط نظام بین المللی و تحول مفهوم امنیت، اکنون مولفه های جدیدی در تعریف فوق مورد نظر است. تحولاتی که در تعریف اروپا از امنیت در زمره پارامترهای مهم قرار دارند شامل مواردی می شوند که مشارکت ایران تاثیر قابل توجهی در تامین آنها خواهد داشت. مهاجرت، مبارزه با مواد مخدر، مبارزه با عوامل بی ثباتی سیاسی، خصوصاً در مناطق همجوار اروپا مانند آسیای مرکزی و قفقاز از جمله موارد یاد شده است. نکته دیگر آنکه به دلیل عدم وجود یک ارادة سیاسی مشترک از سوی اروپا، جمهوری اسلامی ایران باید همچنان سیاست دو سویه خود را با ایجاد تمایز میان اتحادیه اروپا و منافع ملی هر یک از کشورها ادامه دهد. همچنین ترانزیت و حمل و نقل مواد مخدر از مسیر ایران، سیل بی رویه مهاجرت ها از کانون های بالقوه بحران خیز خاورمیانه و بالکان به اروپا موجب نگرانی هایی در سطوح عالی تصمیم گیری اتحادیه اروپا شده است به طوری که پدیده مزبور می تواند روند همگرایی اتحادیه اروپا را به طور جدی دستخوش تلاطم سازد. لذا همکاری امنیتی با ایران در بُعد کنترل مهاجرت، آوارگان و مواد مخدر نه تنها می تواند یک رژیم همکاری فرامنطقه ای میان ایران - اروپا در جهت تقویت همکاری های سیاسی – امنیتی ایجاد کند بلکه می تواند سهم بسزایی در کاهش بار هزینه های اقتصادی ایران در زمینه های فوق داشته باشد. مشارکت ایران در هر یک از موارد یاد شده باید در جهت تامین نیازهای اروپا صورت بندی شود و همراه با تعریف نقش و میزان مشارکت ایران در تامین این نیازها، اتحادیه اروپا نیز به صراحت تعهداتی را در قبال ایران پذیرا شود.
