04 November 2010
مقدمه
در حال حاضر، جایگاه دیپلماسی در سیاست خارجی کشورها متحول و به سوی موضوعی و تخصصی‌شدن هرچه بیشتر معطوف شده است. در این راستا، ازجمله مهم‌ترین موضوعاتی که به آن پرداخته می‌شود، دیپلماسی در حوزه اقتصادی است. در واقع، متأثر از تأثیرات نظام اقتصاد سیاسی جهانی، دولت‌ها سیاست خارجی و دیپلماسی خود را در حوزه اقتصادی فعال ساخته‌اند. به بیانی دیگر، دولت‌های قدرتمندِ نظام جهانی در عرصه دیپلماسی اقتصادی بسیار فعال هستند. در این میان، دیپلماسی انرژی جایگاه خاصی دارد؛ چرا که از یک‌سو با ابعاد اقتصادی و از سوی دیگر با ابعاد امنیتی، منافع و قدرت ملی مرتبط است. به این ترتیب، اقتصاد سیاسی دیپلماسی انرژی در حالی اهمیت بیشتری برای ایران یافته است که با ارزیابی دقیق شرایط زمانی و واقعیات جهانی، منطقه‌ای و بین‌المللی، و نیز توجه به اثرگذاری این بخش بر کنش‌های متقابل نیروهای داخلی، شاخص‌ترین بخش اقتصادی کشور در تعاملات بین‌المللی است. لذا ضمن داشتن موضوعیت در منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، مؤلفه‌های قدرت سیاسی و اقتصادی کشور در نظام اقتصاد سیاسی جهانی را تقویت می‌کند.
با این‌حال، نارسایی و عدم کفایت در جهت‌گیری‌های اقتصادی سیاست خارجی جمهوری اسلامی، سبب شده است تا در ادبیات علمی و دانشگاهی با وجود آثاری در حوزه اقتصاد سیاسی انرژی، به وجوه ارتباط بخش انرژی و سیاست خارجی کشور توجه چندانی صورت نگیرد. با این وصف، مقاله حاضر در صدد است تا در آسیب‌شناسی رابطه دو حوزه تصریح شده سیاست خارجی و انرژی، از منظری دیگر به بازنمایی اهمیت آنها و اهمیت توأمان ساختن کارکردهایی که تاکنون به‌صورت منفرد مورد ملاحظه قرار می‌گرفتند، بپردازد. این مهم با بهره‌گیری از اصل وابستگی متقابل پیچیده و در چهارچوب رویکرد اقتصاد سیاسی بین‌الملل صورت می‌گیرد؛ که کنش و واکنش و تأثیرگذاری متقابل، نابرابر و چندوجهی بازیگران، نیروها و عوامل اقتصادی، سیاسی و امنیتی را بدون اولویت قائل شدن به یکی و فرعی شمردن دیگری، در سطوح داخلی و خارجی در «نظام اقتصاد سیاسی جهانی» مورد ملاحظه قرار می‌دهد.
سوال اصلی نوشتار حاضر این است که چگونه چهارچوب‌های دیپلماسی انرژی جمهوری اسلامی ایران قابل تبیین است؟ به عبارتی دیگر، دیپلماسی انرژی جمهوری اسلامی ایران با چه چالش‌هایی مواجه است و چه چشم‌اندازهایی در راستای منافع و امنیت ملی ایران ارائه می‌دهد؟ در پاسخ، این فرضیه مطرح می‌شود که دیپلماسی انرژی با سازماندهی ارتباط دوجانبه انرژی و سیاست خارجی در برنامه‌ریزی‌ها‌ی کلان کشور و ایفاي نقش مثبت در توسعه اقتصادی و تحکیم موقعیت بین‌المللی، منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی را ارتقاء می‌بخشد. در پاسخ به سوال اصلی و به منظور آزمون فرضیه، تلاش شده است به آسیب‌شناسی جایگاه دیپلماسی انرژی در اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی و رابطه دیپلماسی انرژی با منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران پرداخته شود. لذا ابتدا مبانی دیپلماسی انرژی با تاکید بر تعریف و شمول آن نسبت به منافع ملی و امنیت ملی مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس مبانی دیپلماسی انرژی در سیاست خارجی ایران در دوران قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مطالعه می‌شود؛ به‌ویژه بر ظرفیت‌های موجود در دیپلماسی انرژی کشور تاکید خواهد شد. در قسمت سوم این نوشتار، به توانایی دیپلماسی انرژی در تامین منافع و امنیت ملی کشور اشاره می‌شود.
Download
منبع: کتاب مجموعه مقالات همایش ملی نفت و سیاست خارجی آبان ١٣٨٩
