لبنان، در کشاکش و انتظار

مقدمه

لبنان چند ماه پس از پایان جنگ اخیر بین جنبش حزب‌ا... و اسرائیل در حال تجربه شرایط تازه‌ای است. به نظر می‌رسد فضای سیاسی در لبنان که به دلیل ساختار خاص اجتماعی و تفاوت‌های قومی و مذهبی همواره مستعد بروز تنش و ناآرامی بوده است، پس از تحولات اخیر بار دیگر شاهد عرصه رویارویی دو دیدگاه و نگرش باشد. مواضع صریح دبیر کل حزب‌ا... مبنی برناکارایی دولت لبنان و تأکید بر حفظ سلاح مقاومت تا ایجاد شرایط جدید و از سویی مواضع نخست‌وزیر و مؤتلفان وی در جنبش موسوم به 14 مارس در قبال حزب‌ا... این دیدگاه را تقویت می‌کند که رقابت و اختلاف بین جریان‌های موجود در صحنه سیاسی لبنان تشدید خواهد شد. برخورد حزب‌ا... پس از جنگ با جریان‌های سیاسی مخالف چگونه خواهد بود و در مقابل نیروهای مخالف حزب‌ا... چه راهبردی برای به حاشیه راندن حزب‌ا... دارند؟ نوشته حاضر با بررسی شرایط جدید پس از جنگ اخیر در لبنان، با پاسخ به سؤالات فوق درصدد تبیین اوضاع سیاسی جاری در لبنان می‌باشد.

تحلیل:

با تصویب قطعنامه 1701 شورای امنیت و پایان جنگ 34 روزه بین اسرائیل و حزب‌ا... لبنان و دستاورد حزب‌ا... در ناکام گذاشتن اسرائیل برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده خود و مقاومت جنبش مقاومت در برابر یکی از مجهزترین ارتش‌های دنیا، حزب‌ا... لبنان وارد مرحله تازه‌ای گردید. حزب‌ا... علاوه بر حضور مستمر در مقاومت علیه اسرائیل در عرصه نظامی در طول دو دهه فعالیت خود توانسته است با ایجاد شبکه گسترده‌ای از خدمات رفاهی و اجتماعی و مشارکت و در فرآیندهای سیاسی به عنوان یک جریان قدرتمند سیاسی و نظامی در لبنان حضور داشته باشد. اگر چه تحولات دو سال اخیر (از سپتامبر 2004 و با تمدید دوره ریاست جمهوری لحود و صدور قطعنامه 1559) و متعاقب آن ترور حریری و شکل‌گیری جریان مخالف نفوذ و حضور سوریه وافزایش درخواست‌ها برای خلع سلاح حزب‌ا... از سوی این جریان، سبب افزایش فشارهای سیاسی بر جنبش مقاومت شده بود، اما حزب‌ا... توانسته بود با هوشمندی و درایت و البته رایزنی با مخالفان خود آنان را در حالت انفعالی قرار دهد. پس از گذشت چند ماه از پایان جنگ که تلفات انسانی و لطمات اقتصادی فراوان بر لبنان تحمیل شد، می‌توان چنین استنباط کرد که صدای مخالفان حفظ سلاح حزب‌ا... بار دیگر شنیده خواهد شد.

شرایط جدید؛ مأموریت تازه

سید حسن نصرالله چند هفته پس از پایان درگیری‌ها در مصاحبه‌ای عنوان کرد که اگر حزب‌ا... حتی یک درصد احتمال می‌داد واکنش اسرائیل به عملیاتش چنین سخت و نامتناسب خواهد بود، هرگز اقدام به انجام چنین عملیاتی نمی‌کرد. این جمله نصرالله بیش از آنکه به ابراز ندامت وی از آغاز درگیری‌ها تعبیر شود، پاسخی به بخشی از نیروهای سیاسی و افکار عمومی بود که حزب‌ا... را عامل ایجاد بحران اخیر می‌دانستند و برآن خرده می‌گرفتند. با تصویب قطعنامه 1701 و تأکید بندهایی از قطعنامه بر کنترل تمامی خاک لبنان توسط دولت و ارتش، عدم وجود هیچ گروه مسلحی خارج از نظارت دولت لبنان، عدم تصمیم‌گیری هیچ مرجعی خارج از دولت و تأکید بر قطعنامه‌‌های 1559 و 1680 مبنی بر خلع سلاح گروه‌های شبه نظامی در لبنان و سپس استقرار 15 هزار نیروی نظامی ارتش لبنان و 15 هزار نیروی صلح‌بان بین‌المللی، حزب‌ا... با شرایط جدیدی مواجه شد.

اگر چه در قطعنامه 1701 به طور آشکارا از لزوم خلع سلاح حزب‌ا... سخنی به میان نیامده بود ولی به طور صریح محدودسازی فعالیت حزب‌ا... از دولت لبنان خواسته شده بود. در چنین شرایطی، حزب‌ا... حوزه عملیاتی خود در جنوب کشور (حد فاصل رود لیطانی تا مرز اسرائیل) را با محدودیت مواجه می‌دید وامکان هر گونه عملیات نظامی علیه اسرائیل را در میان مدت امکان‌پذیر نمی‌دانست.

با اوج‌گیری انتقادهای محافل داخلی لبنان از حزب‌ا... و موضع‌گیری دولت لبنان علیه این تشکل، حزب‌ا... با بر پایی یک اجتماع گسترده 800 هزار نفری از هواداران خود در جنوب بیروت بار دیگر دست به نمایش قدرت زد. سیدحسن نصرا... در این گردهمایی بزرگ به طور صریح و بی‌پرده به نکاتی مهم اشاره کرد.

او بارها وجود و استمرار فعالیت جنبش مقاومت را برای دفاع از لبنان در برابر اسرائیل دانست و برآزادی مزارع شبعا و آزادی زندانیان در بند اسرائیل تأکید کرد. سید حسن نصرا... در اشاره‌ای آشکار به ناکارایی و ناتوانی دولت لبنان، خلع سلاح حزب‌ا... را موکول به زمانی کرد که یک دولت ”قوی، توانا، منصف و پاک“ در لبنان تشکیل شود. نصرا... گام نخستین دولت جدید لبنان را تشکیل ”دولت اتحاد ملی“‌ عنوان کرد. رهبر حزب‌ا... با تأکید بر لزوم تشکیل دولتی با چنین مشخصاتی به طور تلویحی به فساد، ناکارایی و ناتوانی دولت فواد سینیوره اشاره داشت. مخالفان حزب‌ا... شرط حزب‌ا... برای تشکیل چنین دولتی را دستاویزی تازه برای مسلح ماندن حزب‌ا... می‌دانند. دبیرکل حزب‌ا... همچنین در بخشی از سخنان خود نیروهای صلح‌بان سازمان ملل (UNIFIL) را از مداخله در امور داخلی لبنان بر حذر داشت و با مشخص خواندن مأموریت این نیروها در دفاع از ارتش لبنان، به این نیروها هشدار داد که چشم به خلع سلاح حزب‌ا... نداشته باشند.

سیدحسن نصرا... همچنین در واکنش به فضای به وجود آمده مبنی بر تشدید تنش بین سنی‌ها، شیعیان، مسیحیان و دروزی‌ها با مردود دانستن این مسائل، مناقشه جاری در لبنان را نه فرقه‌ای بلکه سیاسی قلمداد کرد و حزب‌ا... را موظف به حفاظت از لبنان در قبال جنگ داخلی دانست. وی همچنین از آمادگی حزب‌ا... برای به عهده گرفتن مسئولیت‌های دولتی در صورت کناره‌گیری دولت سینیوره خبر داد.

با نگاهی به سخنان رهبر حزب‌ا... می‌توان چنین استنباط کرد که حزب‌ا... راهبرد جدید خود پس از تحولات جنگ را بیان کرده است. سخنان نصرا... پاسخ به طیف مخالفان داخلی و خارجی بود که هدفی جز محدود کردن و به حاشیه راندن حزب‌ا... ندارند. چنین به نظر می‌رسد که حزب‌ا... در شرایط جدید با تمرکز بر سیاست‌های داخلی در لبنان در جهت یافتن مأموریتی تازه برای جنبش مقاومت است.

سید حسن نصرا... اگر چه در سخنانش با ذکر در اختیار داشتن 20 هزار راکت توسط حزب‌ا... و لزوم آزادی مزارع شبعا و زندانیان لبنانی همچنان بر روحیه رزمی و جهادی جنبش تأکید داشت، اما قسمت اعظم سخنان خود را معطوف به پاسخ به مخالفان داخلی و هشدار به نیروهای خارجی کرد. حزب‌ا... به محدودیت ایجاد شده برای حوزه عملیاتی خود واقف است و بهترین شیوه برای به انفعال کشاندن سینیوره و متحدینش در ائتلاف حریری – جنبلاط را تمرکز بر ناکارایی و فساد دولت می‌داند. حزب‌ا... با اعلام آمادگی برای پذیرش مسئولیت‌های اجرایی و سیاسی، خود را همچنان یک نیروی فعال سیاسی تلقی می‌کند، اگر چه به نیکی می‌داند که با توجه به واقعیت‌های لبنان کنترل دولت توسط حزب‌ا... در شرایط فعلی امکان‌پذیر نمی‌باشد.

از سوی دیگر، مخالفان حزب‌ا... با وقوف به محدودیت ایجاد شده برای حزب‌ا...، با تقویت دولت و ارتش لبنان و حضور نیروهای UNIFIL، مأموریت نظامی حزب‌ا... را پایان یافته می‌دانند و اصرار حزب‌ا... به حفظ سلاح را نه در راستای منافع لبنان بلکه در جهت خواست‌های ایران و سوریه تلقی می‌کنند. جنبش 14 مارس چند روز پس از اظهارات سیدحسن نصرا... و پیشنهاد وی مبنی بر تشکیل دولت اتحاد ملی این پیشنهاد را رد کرد. نکته قابل توجه دیگر این است که سیدحسن نصرا... در مخالفت با دولت سینیوره تنها نیست. پس از موافقت چند ماه پیش نصرا... با ژنرال میشل عون، رهبر جریان ملی آزاد، از نیروهای متنفذ مارونی در لبنان، حزب‌ا... در این مقطع میشل عون را همگام خود می‌بیند. میشل عون مارونی با وجود اختلاف در مواضع ضد سوری با حزب‌ا... در مخالفت با دولت با حزب‌ا... هم نظر است. میشل عون در اواخر ماه اوت از دولت سینیوره خواست به طور مسالمت‌آمیز کنار رود و هشدار داد در صورت عدم تمکین وی، راه‌های دیگری را امتحان خواهد کرد. همچنین جبهه مخالفان دولت سینیوره شامل بخشی از جامعه مسیحیان همچون سلیمان فرنجیه در شمال، مجید ارسلان دروزی و عمر کرامی سنی می‌باشد که در مواضع ضد دولتی با حزب‌ا... همسو هستند و صحبتی از خلع سلاح حزب‌ا... بر زبان نمی‌آورند.

بستری برای تغییر

به نظر می‌رسد حزب‌ا... تلاش خواهد کرد تجهیزات نظامی خود را به بقاع در شرق لبنان و در نزدیکی مرز سوریه منتقل کند. تعهد حزب‌ا... به کمک‌های مالی و پرداخت اجاره بهای هزاران خانواده‌ای که خانه‌های خود را در طول جنگ از دست داده‌اند نیز قابل تأمل است. حزب‌ا... متعهد به پرداخت 12000 دلار به هر خانواده صدمه دیده شده است. اندکی پس از اعلام پرداخت کمک حزب‌ا...، دولت لبنان نیز متعهد به پرداخت 33000 دلار به خانواده‌های خسارات دیده شد. حزب‌ا... پس از جنگ با تأسیسی سازمان جدیدی به نام ”جهادالبنا“ بر عزم خود در استمرار فعالیت‌های بازسازی تأکید کرد. فعالیت‌های حزب‌ا... صرفاً محدود به مناطق شیعه‌نشین نمی‌شود و فعالیت‌هایی در مناطق سنی‌نشین از جمله آکار نیز انجام داده است.

بر طبق آمار رسمی که از سوی دولت پس از جنگ انتشار یافته این جنگ علاوه بر آنکه به کشته شدن 1200 نفر غیرنظامی انجامید، باعث تخریب 160 هزار خانه، صدها مرکز تجاری، صدها جاده، 80 پل ارتباطی و لطمات اقتصادی به میزان 6/3 میلیارد دلار شده است (این میزان رقمی بیش از 30% از تولید ناخالصی ملی لبنان است). برخی تحلیل‌گران و ناظران در لبنان، شرایط جدید سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور را فرصتی برای تقویت امنیت مرزی (با حضور نیروهای ارتش و نیروهای صلح‌بان)، انجام اصلاحات سیاسی در مؤسسات دولتی و احیای اقتصاد صدمه دیده لبنان می‌دانند. در مذاکراتی که با حضور حزب‌ا... در قالب دیالوگ‌ ملی در ژوئن گذشته بین احزاب و گروه‌های مختلف لبنانی انجام شد، بر سر خلع سلاح گروه‌های فلسطینی که خارج از اردوگاه‌های فلسطینی فعالیت می‌کردند توافق حاصل شد، اما برای خلع سلاح حزب‌ا... موافقتی حاصل نشد. همچنین در آن مذاکرات پیش‌نویسی برای اصلاحات سیاسی شامل تجدیدنظر در قوانین انتخاباتی (که مد نظر مسیحیان است)، حرکت در مسیر تمرکززدایی از دولت، تلاش برای استقلال و استحکام بیشتر قوه قضائیه و دادگاه قانون اساسی به منظور مبارزه بیشتر با فساد اداری، مالی و سیاسی تهیه شد. این مذاکرات و وفاق گروه‌های مختلف مؤید آن است که زمینه و بستر برای اصلاحات سیاسی و اداری مؤثرتر در بین گروه‌های مختلف لبنانی وجود دارد.

شرایط اقتصادی پس از جنگ

همان‌گونه که ذکر شد چالش کوتاه مدت حزب‌ا... و دولت لبنان معطوف به مسائل مربوط به بازسازی و نحوه اداره کشور است. کشورهای خارجی حامی دولت سینیوره نیز با وقوف به این نقطه ضعف دولت لبنان، تلاش‌های خود را برای کمک مالی به دولت سینیوره شدت بخشیده‌اند. دولت لبنان در بین کشورهای عربی طرفدارانی دارد و پس از تحولات اخیر، عربستان (با تعهد به پرداخت 500 میلیون دلار)، کویت و قطر (هر کدام 300 میلیون دلار) متعهد به کمک به دولت لبنان شدند. آنها همچنین با پرداخت 5/1 میلیارد دلار وام به بانک مرکزی لبنان موافقت کردند. در اواخر ماه اوت و در استکهلم، دولت‌های غربی و سازمان‌های بین‌المللی نیز متعهد به پرداخت 940 میلیون دلار برای بازسازی لبنان شدند. (آمریکا230 میلیون، صندوق بین‌المللی پول 112 میلیون، اتحادیه اروپا 91 میلیون، اسپانیا 5/34 میلیون، ایتالیا 38 میلیون، فرانسه 25 میلیون، کانادا 22 میلیون و سویس 20 میلیون دلار). اولویت فعلی برای متحدان داخلی و خارجی دولت سینیوره، این است که آیا دولت موفق به بازسازی و احیای اقتصادی لبنان می‌شود؟ بودجه فعلی لبنان 40 میلیارد دلار است که این میزان 2 برابر تولید ناخالص داخلی لبنان در سال 2005 (22 میلیارد دلار) می‌باشد. برآورد می‌شود هزینه‌های بازسازی 10 درصد از بودجه 40 میلیارد دلاری را به خود اختصاص ‌دهد. دولت لبنان تخمین زده است که تولید ناخالص داخلی بر اثر لطمات جنگ بین 7 تا 8% کاهش یابد (تولید ناخالص داخلی لبنان در سال گذشته 6% رشد داشته است).

در چنین شرایطی، دولت برای اصلاحات اقتصادی و بازسازی نیاز به حل بحران بودجه دارد. دولت برای مقابله با این مشکلات شاید اقدام به اتخاذ سیاست‌های انقباضی (مانند قطع یارانه‌های سوخت، افزایش مالیات بر درآمد) کند که این امر می‌تواند به سود مخالفانش تمام شود.

طبق آمار دولت لبنان، جنگ اخیر حدود 3 میلیارد دلار در سرمایه‌گذاری عربی تأثیر منفی بر جای گذاشته است. به نظر می‌رسد دولت با ذکر ارقام و اعداد و تأکید بر خسارات اقتصادی دراز مدت ناشی از جنگ می‌کوشد افکار عمومی را به سمت عامل ایجاد این شرایط (یعنی تحرکات حزب‌ا...) معطوف کند.

نتیجه‌گیری:

از شرایط سیاسی اخیر در لبنان چنین استنباط می‌شود که:

1- هیچ نیروی داخلی در لبنان قادر به خلع سلاح کامل حزب‌ا... نیست.

2- محدودیت برای حوزه عملیات حزب‌ا... در جنوب، حزب‌ا... را وارد مأموریت تازه‌ای کرده است. مأموریت تازه معطوف بر تمرکز به اصلاحات سیاسی و داخلی و نقد عملکرد دولت به عنوان عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری است.

3- خواست جبهه مخالفان (در بخشی از جامعه مسیحیان، دروزی‌ها و سنی‌ها) در شرایط فعلی با خواست حزب‌ا... در مورد تقابل با دولت سینیوره، یکسان می‌باشد.

4- رویارویی سیاسی محور حزب‌ا... - عون با محور حریری- جنبلاط استمرار خواهد داشت. این جدال تا سپتامبر آینده و پایان دوره ریاست جمهوری لحود نمی‌تواند معادله سیاسی را کاملاً به نفع طرف دیگر بر هم زند.

5- سقوط دولت سینیوره محتمل است، اگر چه جانشین احتمالی وی نیز خواسته‌های او را در قبال حزب‌ا... دنبال می‌کند.

6- حزب‌ا... هوشمندی، درایت و مشی پراگماتیستی خود را بارها نمایان ساخته است. حزب‌ا... در عین جدال‌های سیاسی با نیروهای داخلی مخالف، از هر گونه رویارویی و مقابله فیزیکی و مسلحانه رویگردان خواهد بود.