21 December 2010
تاریخ تمدن کنونی بشر نمایانگر آن است که برخی از منابع اولیه تولید و یا محصولات کشاورزی و صنعتی، نقش راهبردی در روابط بین جوامع مختلف و ملل جهان یافته‌اند. در قرن بیستم، نفت به تدریج به عنوان ماده اصلی انرژی زا در صنایع و حمل و نقل اهمیت فزاینده‌ای یافت، به طوری که رقابت‌های شدیدی بین قدرت‌های بزرگ برای دسترسی و تسلط بر منابع مهم نفتی درگرفت. این رقابت‌ها از جمله در منطقه خاورمیانه شدت بیشتری داشت که علاوه بر برخورداری از اهمیت سوق الجیشی، مهمترین منبع انرژی جهان نیز محسوب می‌شود. روند مذکور پس از گذشت بیش از یک قرن هنوز ادامه دارد. قدرت‌های بزرگ برای رقابت و تسلط بر منابع نفتی از دیپلماسی و حتی کاربرد نیروی نظامی نیز ابایی نداشته‌اند. لذا این واقعیت که بیش از 75 درصد منابع تثبیت شده نفت در مناطقی خارج از حوزه کشورهای عمده صنعتی قرار دارد، این ماده را نه تنها به عنوان یک کالای اساسی اقتصادی، بلکه به شکل کالایی با جنبه‌های سیاسی مطرح ساخته است.
اساساً امروزه، نفت و گاز نقش عمده‌ای را در بخش انرژی جهان ایفا می‌کنند و به عنوان موتور محرک هر اقتصادی به ویژه اقتصادهای صنعتی و پویا محسوب می‌شوند. اهمیت موضوع در حدی است که «امنیت انرژی» به عنوان یکی از سرفصل‌های مهم در طرح‌های امنیت کشورها و در سطح بین‌المللی، مورد توجه قرار گرفته است. در طیف انرژی‌های موجود و مورد استفاده در جهان، نفت و گاز نقش کلیدی و سنتی پس از دوران استفاده از زغال سنگ یافته‌اند. در طی چند دهۀ اخیر با توجه به کاهش منابع نفت و مسائل زیست محیطی مرتبط با سوخت‌های فسیلی، اینک توجه به انواع منابع انرژی پاک از جمله انرژی هسته‌ای معطوف شده است.
بنابراین، بنا به دلایلی چون عدم کشف منابع عمدۀ نفت خارج از حوزه‌های کنونی و اصلی آن، رسیدن برخی از حوزه‌های مهم نفت مانند دریای شمال و آلاسکا به حد نهایی تولید، روند افزایش تقاضای جهانی برای نفت و عدم موفقیت برنامه‌های مربوط به یافتن سوخت‌های جایگزین با هدف کاهش وابستگی به مصرف نفت در جهان، موضوع نفت به یک مبحث راهبردی تبدیل شده است. امروزه، در سطح بین‌المللی و در حوزۀ دیپلماسی انرژی، ساختارهایی نظیرسازمان كشورهای صادر كننده نفت (اوپك)، سازمان بین‌المللی انرژی، گروه 15، گروه «دی ٨»، كنفرانس منشور انرژی و اخیراً مجمع كشورهای صادركننده گاز تشکیل شده و به فعالیت مشغول می‌باشند. از سوی دیگر، گستره موضوع در ارتباط با نحوه عرضۀ انرژی به بازارهای بین‌المللی، آن را به عنوان یک مقولۀ مهم در سیاست خارجی کشورهای مختلف به ویژه کشورهای عمدۀ صادرکننده نفت و گاز از جمله ایران درآورده است.
منبع: کتاب نفت و سیاست خارجی، مرکز تحقیقات استراتژیک، ١٣٨٩.
دانلود متن کامل مقاله
