23 February 2013
کنفرانسی که قرار بود در دسامبر 2012 در مورد ایجاد منطقه عاری از سلاح‌های کشتار جمعی (WMD) در خاورمیانه در هلسینکی برگزار شود، توسط ایالات متحده لغو شد. این امر پیامدهایی برای خلع سلاح هسته‌ای جامع در سطوح منطقه‌ای و جهانی در بر خواهد داشت، زیرا به بنیان‌های اعتماد که در هر گونه ابتکار خلع سلاح امری ضروری محسوب می‌شود، لطمات جدی وارد خواهد ساخت.
برگزاری کنفرانس هلسینکی به تصویب کنفرانس عدم اشاعه (NPT) در سال 1995 رسیده بود، اما هرگز تحقق پیدا نکرد. کنفرانس عدم اشاعه بخشی از یک چانه‌زنی محسوب می‌شد که به موجب آن دولت‌های فاقد سلاح هسته‌ای توافق کردند تا پیمان عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای را به طور نامحدود تمدید کنند. در این چهارچوب، دولت‌های دارای سلاح هسته‌ای توافق کردند تا به تلاش‌های نظام‌مند و تدریجی به منظور کاهش سلاح‌های هسته‌ای در جهان و کاستن بیشتر از نقش و اهمیت سلاح‌های هسته‌ای در کلیه مفاهیم، دکترین‌ها و سیاست‌های نظامی و امنیتی دست بزنند. از این‌رو، طرح خاورمیانه عاری از سلاح‌های هسته‌ای (MENWFZ) تدوین گردید و در دستور کار پیمان عدم اشاعه و کنفرانس‌های بازنگری در آن قرار گرفت.
در سال 1974، ایران طرح خاورمیانه عاری از سلاح‌های هسته‌ای را ارائه داد و بعدها مصر بر آن مهر تأیید زد. از سال 1980، مجمع عمومی ملل متحد به طور منظم قطعنامه‌هایی در خصوص تأکید بر اهمیت ایجاد منطقه عاری از سلاح هسته‌ای در خاورمیانه صادر کرده و خواستار ایجاد چنین منطقه‌ای شده است. مصر در سال 1990، این طرح را گسترش داد تا شامل کلیه سلاح‌های کشتار جمعی گردد و در این راستا برگزاری کنفرانس منطقه عاری از سلاح‌های کشتار جمعی در خاورمیانه برنامه‌ریزی شد. سپس در جریان کنفرانس بازنگری پیمان عدم اشاعه در 2010، 189 کشور امضا کنندة پیمان خواستار برگزاری کنفرانسی در این خصوص در سال 2012 شدند و متعاقباً ایالات متحده، روسیه، بریتانیا و دبیر کل سازمان ملل به عنوان سازمان دهندگان کنفرانس منصوب شدند.
همه کشورهای خاورمیانه از این اقدام مثبت استقبال کردند و برای شرکت در کنفرانس برنامه‌ریزی نمودند. اسرائیل در ابتدا از اتخاذ موضعی روشن در قبال این کنفرانس خودداری ورزید، اما بعداً هنگامی که ضرب‌الاجل کنفرانس در دسامبر 2012 نزدیک می‌شد، اعلام کرد که در کنفرانس شرکت نخواهد کرد. ظاهراً این کافی بود تا فرایند لغو کنفرانس توسط ایالات متحده آغاز شود.
این سیاست یک جانبه آمریکا نشانه دیگری برای جامعه بین‌المللی است که آینده پیمان عدم اشاعه، با توجه به اینکه کشورهای بسیار زیادی البته به (جز هند، اسرائیل، پاکستان و کره شمالی) در مقایسه با دیگر موافقتنامه‌های کنترل تسلیحات در آن عضویت دارند، اینک بیش از همیشه به تلاش آمریکا برای تفوق بر جهان در مسائل نظامی – سیاسی گره خورده است. به طور رسمی، وزارت امور خارجه آمریکا شرایط جاری در خاورمیانه را به دنبال انقلاب‌های عربی دلیل این اقدام خود عنوان نموده است.
بسیاری از کارشناسان معتقدند تلاش واشینگتن برای لغو کنفرانس از این ترس ناشی می‌شود که از این کنفرانس به عنوان وسیله‌ای برای کنکاش در مورد زرادخانه هسته‌ای اسرائیل استفاده شود. با وجود این، واشینگتن طبق معمول بی‌درنگ ایران را دلیل اصلی تصمیم خود مبنی بر لغو کنفرانس اعلام کرد. این در حالی است که همه می‌دانند علت لغو کنفرانس، اسرائیل یعنی تنها کشوری بوده است که در منطقه صاحب سلاح هسته‌ای است.
در رویدادی که بی‌ارتباط با این مسئله نبود و همزمان با لغو کنفرانس هلسینکی از سوی آمریکا، مجمع عمومی سازمانی ملل متحد در تاریخ 4 دسامبر 2012، با اکثریت زیاد قطعنامه‌ای را به تصویب رساند که از اسرائیل می‌خواست بدون هیچ گونه تأخیری به پیمان عدم اشاعه بپیوندد و درهای تأسیسات هسته‌ای خود را بر روی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) باز کند. به هر حال، آن گونه که انتظار می‌رفت، اسرائیل رأی 174 کشور را به چالش کشید و آن را «رأیی مکانیکی و بی‌معنی» خواند و مانند گذشته هرگونه شفافیت هسته‌ای را رد کرد.
پیش از آنکه ایران اعلام کند که در کنفرانس هلسینکی شرکت می‌کند، برخی رسانه‌های خبری نزدیک به اسرائیل، چنین اظهارنظر کردند که اسرائیل و ایران هر دو در یک خط حرکت می‌کنند و علاقمند به شرکت در کنفرانس نیستند. ظاهراً، این رسانه‌ها با توسل به این تاکتیک قصد داشتند شریک جرمی برای اسرائیل پیدا کنند تا توجهات را از این کشور منحرف سازند و تقصیرات را به گردن این شریک جرم بیندازند. با این حال، این نقشه با اعلام رسمی ایران مبنی بر حمایت از کنفرانس نقش بر آب شد.
از دیدگاه تهران، ترس واشینگتن از این بود که کنفرانس برای ایران فرصتی فراهم کند تا ریاکاری اسرائیل و آمریکا رادر مورد سیاست‌هایشان در قبال برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران افشا کند. تهران همچنین واشینگتن را برای وارد آوردن «لطمه جدی» به پیمان عدم اشاعه سرزنش می‌کند و لغو کنفرانس هلسینکی را نشانه آشکاری تلقی می‌کند مبنی بر اینکه آمریکا متعهد به جهان عاری از سلاح هسته‌ای نیست. از دیدگاه ایران، کنفرانس هلسینکی نه تنها نماد تعهد دولت‌های دارای سلاح‌های هسته‌ای به پیمان عدم اشاعه است بلکه برگزاری یک کنفرانس موفق در مورد جهان عاری از سلاح هسته‌ای به رفع ابهامات مطرح شده از سوی قدرت‌های غربی درخصوص برنامه هسته‌ای ایران کمک خواهد کرد. در نتیجه، ایران و سایر دولت‌های عرب منطقه به طور جدی منتظر برگزاری این کنفرانس بودند.
البته، کشورهای منطقه که این کنفرانس را اقدامی مثبت در جهت خلع سلاح هسته‌ای ارزیابی کرده‌اند از این واقعیت آگاهند که نباید انتظار نتیجه ملموسی از یک نشست این کنفرانس داشته باشند. با وجود این، آنها این کنفرانس را که از مدت‌ها پیش در انتظار برگزاریش بودند. اقدامی در جهت اعتمادسازی و نقطه شروعی برای ایجاد منطقه‌ای عاری از سلاح‌های کشتار جمعی تلقی می‌کردند. در واقع، مشاهده اینکه تمامی تلاش‌های آنها تنها به خاطر تأمین خواسته‌های یک دولت منطقه که دارای سلاح‌های هسته‌ای است بر باد رفته برای آنها بسیار مأیوس کننده است.
تهران از دیر باز چنین استدلال کرده است که سیاست‌های تبعیض‌آمیز در زمینه هسته‌ای نه تنها ماهیت و اعتبار پیمان عدم اشاعه را تضعیف خواهد کرد بلکه بنیان ساختار حقوقی نظام بین‌الملل را نیز تهدید خواهد نمود. تهران همچنین در مناسبت‌های مختلف هشدار داده است که نظام بین‌الملل روز به روز بیشتر کارآمدی خود را از دست می‌دهد، زیرا اغلب آلت‌دست قدرت‌های بزرگ واقع می‌شود. در سال‌های اخیر، این باور در میان ایرانیان ریشه دوانیده است که قدرت‌های بزرگ آنها را به خاطر سیاست خارجی مستقل‌شان تنبیه و مجازات می‌کنند و در این راه پیمان عدم اشاعه را قربانی و مصادره کرده‌اند. در حالی که برگزار کنندگان کنفرانس هلسینکی همانند سایر کشورها از تصمیم آمریکا به لغو کنفرانس ناخشنودند و تأسف خود را از عدم برگزاری کنفرانس در تاریخ تعیین شده ابراز داشته‌اند، بار دیگر بر تعهد خود نسبت به برگزاری کنفرانس در آینده تأکید کرده‌اند. با وجود این، منوط کردن برگزاری کنفرانس به مشارکت اسرائیل جایی برای خوش‌بینی باقی نمی‌گذارد، زیرا اسرائیل همچنان در پی آن است که از انجام بازرسی‌های بین‌المللی از زرادخانه هسته‌ای خود جلوگیری به عمل آورد.
تحت این شرایط، تعویق برگزاری کنفرانس هلسینکی و ابهام در مورد آینده آن سبب بروز احساس نومیدی و فریب گردیده است. در واقع، این امر می‌تواند عدم اعتماد موجود را تشدید کرده و به موضوع خلع سلاح جامع منطقه‌ای و جهانی لطمه شدیدی وارد سازد. کنفرانس هلسینکی به منظور تقویت رژیم عدم اشاعه و ابتکارات خلع سلاح مشابه باید هر چه زودتر و ترجیحاً پیش از نشست آتی کمیته مقدماتی کنفرانس بازنگری پیمان عدم اشاعه در 2015 که برگزاری آن در تاریخ 22 آوریل تا 3 مه 2013 پیش‌بینی شده برگزار شود.
