بازگشت آرام روسيه به صحنه افغانستان

چكيده

روسيه از یک سو خطر حضور ناتو در همسايگي خود را احساس می‌کند و از سوي ديگر، گسترش حوزه نفوذ طالبان به شمال افغانستان و در نتيجه گسترش موج بي‌ثباتي به درون مرزهاي جنوبي خود را شاهد است. اما در حال حاضر به دليل فوريت مقابله با طالبان در افغانستان، روسيه لازم ديده است به دليل منافع مشترك با ناتو و هماهنگي‌هاي انجام شده، خطر طالبان را بر طرف كند. به همين دليل همكاري‌هاي جديدي در مورد افغانستان آغاز شده است. همكاري‌هايي كه هم در بعد فراهم آوردن امكانات لجستيكي و هم برگزاري عمليات‌هاي مشترك با آمريكا است.

مقدمه

روسيه گذشته سياهي در افغانستان دارد، اما تلاش مي‌كند تا بار ديگر به اين كشور بازگردد؛ هرچند كه مسير بازگشت با كندي و موانع جدي‌اي همراه است. سابقه تاسف بار اين كشور از سويي و عدم هماهنگي و سوء تفاهم‌های موجود با ناتو به رغم برخي همكاري‌هاي فني، از جمله مهم‌ترين موانع به شمار مي‌رود. موانعي كه هر كدام باعث شده تا اين كشور براي دست‌يابي به اهداف خود با احتياط گام بردارد.

افغانستان از جهات گوناگوني براي روسيه اهميت دارد، به همين دليل اقدامات اين كشور نيز متنوع بوده است. فعاليت‌هاي روسيه در افغانستان، طيفي از مسائل فني و سياسي را شامل مي‌شود. از سويي انگيزه اين كشور به دليل حضور آمريكا و ناتو داراي اهميت راهبردي است و از سوي ديگر، به دليل گسترش توليد مواد مخدر و هم‌چنين گسترش موج افراط گرايي به كشورهاي آسياي مركزي، افغانستان داراي جايگاه مهمي در سياست خارجي روسيه است. اهميت اين موارد باعث شده است تا روسيه حتی فعاليت‌ها و همكاري‌های خود را با ناتو در جهت ثبات و امنيت افغانستان در حوزه‌هاي فني و جلوگيري از توليد مواد مخدر، به عنوان فوري‌ترين مسئله دنبال كند و از سوي ديگر، تلاش‌هاي جداگانه‌اي نيز به منظور تعديل تاثير حضور ناتو در همسايگی خود داشته باشد.

در ادامه ضمن اشاره به اهداف حضور روسيه در افغانستان، تلاش‌هاي مشترك و جداگانه اين كشور نیز بررسي مي‌شود.

اهداف

هدف مهم و جدي روسيه در افغانستان كه دغدغه هميشگي آن کشور نيز بوده است، جلوگيري از گسترش بي‌ثباتي، تروريسم و مواد مخدر به آسياي مركزي و خاك روسيه است. افغانستان 90 درصد تریاک جهان را تولید می‌کند و از سويي جريانات گوناگون افراط را در درون خود جاي داده است، كه احتمال گسترش آن به كشورهاي آسياي مركزي وجود دارد. بسياري از گروه‌هاي تروريستي، در اين دسته از كشورها نه تنها كمك‌هاي مالي از گروه‌هاي افغاني دريافت مي‌كنند بلكه هدايت فكري آنان نيز بر عهده القاعده در افغانستان است. 

جديت روسيه در مقابله با اين وضعيت در طي سال‌هاي اخير كاملا واضح بوده است. رئيس سازمان امنيتي روسيه FSB، الكساندر بورتنيكوف، در مصاحبه‌اي با ايتارتاس در 19 آبان اعلام کرد كه پاكستان و افغانستان به مركزي براي پرورش تروريسم تبديل شده‌اند كه اين روند منافع روسيه و دولت‌هاي آسياي مركزي را به شدت تهديد مي‌كند. وي نگراني عميق خود را در كنفرانسي در تاجيكستان ابراز داشت و بيان كرد كه گسترش فعاليت‌هاي نيروهاي طالبان در شمال، نگراني‌ها را بيشتر كرده است. وي در ادامه اظهار داشت كه روسيه با دقت تمام فعاليت‌هاي طالبان را در اين كشور مورد توجه قرار خواهد داد.

مورد ديگر، خطر گسترش حوزه نفوذ ناتو به شرق و در همسايگي روسيه است. پيش از اين افغانستان به عنوان حائلی بين امپراتوري شوروي و هند انگليس بود و حتي در جنگ جهاني دوم نيز بي طرف باقي ماند. اما در حال حاضر، اشغال اين كشور توسط نيروهاي ناتو باعث شده است كه اين توازن به هم خورده و نگراني روسيه از گسترش ناتو به شرق نيز هم‌چنان وجود داشته باشد. روسيه اساساً علاقه‌مند است تا افغانستان هم‌چنان منطقۀ حائل باقي بماند؛  به همين دليل نگراني روسيه از افغانستان، به دلیل از بين رفتن منطقه حائل و در نتیجه حضور ناتو در همسايگي‌ این کشور، باعث شده است انگيزه براي فعاليت‌هاي سياسي و امنيتي تقويت شود.

روسيه با توجه به شرايط افغانستان، مجبور به پي‌گيري اين دو هدف مهم است؛ اما در حال حاضر مهم‌ترين و البته فوري‌ترين نگراني را در گسترش بي ثباتي و افراط گرايي مي‌بيند. هرچند روس‌ها همواره نگران گسترش حوزه نفوذ ناتو به شرق بوده‌اند، اما در حال حاضر براي مقابله با طالبان و قدرت روز افزون آنان كه فعاليت‌هاي خود را به شمال افغانستان هم گسترش داده‌اند، لازم مي‌بيند كه از توانمندي‌ها و شرايط ناتو براي جلوگيري از بي ثباتي استفاده كنند. روسيه در اصل با حضور ناتو در كنار مرزهاي خود و يا در مناطق تحت نفوذش مخالف است، اما در حال حاضر به صورت عملي روس‌ها اين حضور را در راستاي منافع خود ارزيابي كرده و به صورت بلند مدت هم در تلاش براي يافتن جايگاهي مناسب در تحولات سياسي و امنيتي افغانستان هستند. 

همكاري با ناتو

همكاري روسيه با ناتو در افغانستان شامل موافقت با عبور تجهيزات و امكانات مربوط به نيروهاي آمريكائي و ناتو از مسير روسيه و همچنين مسائل فني‌اي هم‌چون مبارزه با توليد مواد مخدر مي‌شود. آسياي مركزي و روسیه يكي از مسیرهاي قاچاق مواد مخدر تولید شده در افغانستان به اروپاست و به همین دلیل، روسیه تائیرات منفي آن را کاملاً از نزدیک لمس می‌کند. آمار مرگ و میر ناشی از مصرف هرويین در روسیه به سی هزار نفر در سال می‌رسد. سازمان ملل متحد در سال گذشته و طی گزارشي اعلام کرد که فساد، عدم حاکمیت قانون و عدم کنترل مرزها، باعث شده است تا تنها دو درصد از مواد مخدر تولید شده در افغانستان، از سوی مسئولان ضبط شود.

پيش از اين حتی روسيه در تلاش بود تا براي حل اين مسئله به تنهايي اقدام كند، اما با مخالفت ناتو مواجه شد. در مارس 2009، كنفرانس بين‌المللي افغانستان، زير نظر سازمان همكاري‌هاي شانگهاي در مسكو برگزار شد. اما تلاش‌هاي موجود در اين كنفرانس، به دليل نظر نامناسبي كه دولت‌های غربي داشتند، به نتيجه دلخواهي نرسيد. در آن سال راسموسن، دبير كل ناتو اظهار داشت كه بهتر است روسيه به موضوع افغانستان به عنوان مورد مهمي در همكاري بين روسيه و ناتو نگاه كند، تا اين كه تلاش كند با دخالت دادن خود و كشورهاي آسيايي و با پشتوانه تجربه تاريخي‌اش اين معضل را حل نمايد. 

همان‌گونه كه ذكر شد، روسيه مجبور است براي نيل به برخي از اهداف خود كه هم‌سو با منافع ناتو نيز هست، همكاري‌هاي خود را گسترش دهد. در زمينه نگراني‌هاي تروريستي و مبارزه با مواد مخدر، قرار شده است كه روسيه در تربيت نيروهاي ارتش افغانستان و نيروهاي مبارزه با توليد و توزيع مواد مخدر و عبور بالگردهاي اين كشور از خاك خود، با ناتو همكاري كند. در همين زمينه مسكو 5 بالگرد نظاميMI17 را براي نیروهای فنلاند در افغانستان فراهم خواهد آورد كه يك يا دو فروند از آن تا اواخر همين سال داده خواهد شد.

در همين راستا ديميتري مدودف، رئيس‌جمهوري روسيه توافق‌نامه بين آن کشور و فرانسه را در خصوص ترانزيت هوايي كالاهاي نظامي به افغانستان، كه در دوماي دولتي روسيه به تصويب رسيد، امضاء كرد. مفاد اين سند شامل شرايط حقوقي و بين‌المللي لازم به منظور تحقق قطعنامه شوراي امنيت سازمان ملل متحد، در راستاي فراهم‌سازي امكانات لازم براي ترانزيت تجهيزات، فناوري‌هاي نظامي و هم‌چنين نيروهاي نظامي و پرسنل غير نظامي ارتش فرانسه (كه در عمليات بين‌المللي در جهت تأمين امنيت افغانستان شركت دارد)، از طريق حريم هوايي روسيه مي‌شود. روسيه توافق‌نامه بين‌دولتي مشابهي با كشورهاي آلمان و اسپانيا نيز امضاء كرده است. پس از اين توافقات بود كه حمله مشترك روسيه و آمريكا به مزارع توليد ترياك در افغانستان نيز آغاز شد. گروه‌های مبارزه با قاچاق مواد مخدر از دو کشور آمریکا و روسیه به چهار کارگاه تهیه مواد مخدر در افغانستان حمله و آنها را پلمپ کردند. این عملیات از جهاتي بسيار مهم بود، زيرا اولین عملیات مشترک روسیه و آمریکا در مورد افغانستان به شمار مي‌رفت.

گسترش نفوذ سياسي و امنيتي

از مهم‌ترين اهداف راهبردي روسيه كه اين كشور در بلند مدت به دنبال آن است، مقابله با حضور ناتو در همسايگي خود و حفظ منطقه حائل با نيروهاي آمريكايي و اروپايي است. هرچند روسيه همكاري‌هايي را با ناتو و آمريكا آغاز كرده اما همكاري‌های بيشتر در مورد موضوعات فني است و دغدغه اصلي و راهبردي روسيه كه همانا حفظ نفوذ سنتي خود در آسياي مركزي، حفظ منطقه حائل افغانستان و هم‌چنين جلوگيري از گسترش ناتو به شرق است، هم‌چنان وجود دارد.

البته روسيه براي اين كه بتواند جايگاه مطلوبي را در افغانستان به دست آورد و حضور ناتو را در اين كشور متعادل كند، از نقاط قوت مهمي بهره‌مند است. نيروهاي ائتلاف مدتي است بحث خروج از افغانستان را به راه انداخته‌اند كه همين مسئله مي‌تواند فرصت مناسبي براي فعاليت‌هاي روسيه محسوب شود. نيروهاي رزمي ناتو در تلاش هستند تا سال 2014، به‌تدريج مسئوليت‌هاي امنيتي را به طرف افغاني واگذار کرده، از افغانستان خارج شوند و جاي خود را به نيروهاي آموزشي و حمايتي اين سازمان بدهند. در همين حال روسيه در صدد است تا مسيرهايي را براي ثبات سياسي و امنيتي، با ابتكار خود، براي افغانستان بيابد.

گذشته از بحث خروج نيروهاي ائتلاف در سال 2014، انستیتوی بین‌ا‌لمللی مطالعات استراتژیک (IISS) در انگليس، خواهان تغییر عمده راهبرد غرب در افغانستان شده است. اين موسسه با حمایت از خروج بیشتر نیروهای غربی از افغانستان و جابجایی نیروهای باقي مانده به مناطق دیگر، خواستار بازاندیشی کامل در راهبرد جنگ در افغانستان است.  به عبارتی دیگر، این طرح افغانستان را با خطی فرضی به دو بخش شمال و جنوب تقسیم می‌کند. بدین ترتیب این طرح برای طالبان فرصتي را فراهم مي‌آورد تا در جنوب، با ساماندهي مناسبي به فعاليت‌هايش بپردازد.

اين ايده مشكلات بسياري را براي افغاني‌ها ايجاد خواهد كرد. ژنرال جك كيگان از نظاميان برجسته آمريكايي كه يكي از متفكرين اصلي در جريان برنامه‌هاي تحول در عراق در سال 2007 بود، نسبت به تفكرات موجود در سياست خارجي آمريكا و انگليس هشدار داد و اعلام كرد كه چنين راهبردهايي باعث تقويت طالبان خواهد شد. وي بر اين باور است كه هرگونه عقب نشيني‌اي و يا هر طرح ديگري از قبيل فدرالي كردن افغانستان توسط نيروهاي ائتلاف، به دليل تنها گذاشتن مردم افغان با نيروهاي انتقام جوي طالبان، خيانتي بزرگ به آنان است. اين مطالب كه در گزارشي توسط كيگان و با همكاري موسسه هنري جكسن منتشر شده است، پيش بيني مي‌كند كه چنين برنامه‌هايي مردم افغان را قانع مي‌كند كه حمايت کنونی آنها از حكومت، به پيشواز رفتن انتقام‌گيري طالبان پس از خروج نيروهاي ائتلاف خواهد بود. همين مسائل نگراني و هراس مردم افغان را گسترش داده است.

چنين راهبردهاي مايوس كننده‌ و البته اشتباهات گسترده امنيتي و سياسي از سوي نيروهاي ائتلاف، اميد فعاليت‌هاي بيشتر را براي روسيه فراهم آورده و آنها با بهره گيري از اين موقعيت، تلاش‌هاي سياسي خود را گسترش داده‌اند. در مهم‌ترين اقدام، رؤسای جمهوری روسیه، تاجيكستان، افغانستان و پاکستان، در كنفرانس سوچی روسیه واقع در ساحل دریای سیاه در 19 آگوست 2010، دور ديگري از نشست چهار جانبه‌ را با هدف توسعه همکاری‌ها در عرصه‌های مختلف برگزار كردند. مبتكر اوليه اين نشست روسيه بود تا بتواند به جمع‌بندي مناسبي با تمامي طرفين براي كنفرانس كابل دست يابد. طي اين نشست ضمن بررسي راهكارهاي افزايش تعاملات اقتصادي، مسئلۀ زمان خروج نيروهاي ائتلاف و آينده مبهم امنيت در افغانستان، مورد توجه قرار گرفت. از مهم‌ترين نكات اين نشست بحث فروش سلاح به افغانستان توسط روسيه نيز بود. طبق توافقاتي كه صورت گرفته قرار شده افغانستان براي تقويت نيروهاي امنيتي خود، از روسيه تسليحات جديدي خريداري نمايد. 

 بسياري از تحليل‌گران سياسي بر اين باورند كه طي اين نشست، روسيه تلاش كرده تا با استفاده از ناتواني نيروهاي انگليسي و آمريكايي در تامين امنيت افغانستان و از همه مهم‌تر پس از خروج آنان از افغانستان، نفوذ خود را گسترش دهد. برخي از متخصصين سياسي مطرح نموده‌اند كه از ظواهر نشست سوچی پيداست كه محور بحث گردهم‌آيي چهار جانبه‌ درباره‌ ناكامي ناتو در افغانستان است. اين كشور‌ها آگاه‌اند كه به تدريج ناتو نيروهاي خود را از افغانستان خارج مي‌سازد، بنابراين كشورهاي منطقه در صدد راهكاري هستند كه جلوي سرايت بحران افغانستان را در ساير كشورها، پيش از پيش بگيرند. البته روسيه سعي داشته نقش محوري خود را به طرفين و بازيگران جدي موجود در اين نشست، به همه بقبولاند.

روسيه در كنفرانس كابل نيز نقش مهمي را بر عهده گرفته بود. روسيه در اين كنفرانس نه تنها نقش هماهنگ كننده با تمامي طرفين از جمله پاكستان را داشت بلكه تلاش نمود تا موضوعات و محورهاي بحث را در اين زمينه تعيين كند. از سويي روسيه كمك‌هايي هم به دولت افغانستان طي اين نشست ارائه كرد. روسيه در طي چند سال اخير در 142 پروژه اقتصادي نيز در افغانستان مشاركت داشته كه تمامي آنها به منظور تقويت جامعه افغانستان و در مواردی تخريب مزارع كشت خشخاش و ترياك بوده است؛ تا شايد از اين طريق جريان بي ثباتي و گسترش فساد مهار شود.  البته فعاليت‌هاي اقتصادي روسيه در اين كشور، از سطح بالايي برخوردار نيست. در 2008 و 2009، تراز تجاري دو طرف 200 ميليون دلار بوده است.

نتيجه گيري

در حال حاضر مهم‌ترين و البته فوري‌ترين هدف روسيه جلوگيري از توان رو به افزايش طالبان و موج بي ثباتي در افغانستان است. براي نيل به اين مهم، روسيه همكاري با ناتو را مطلوب ارزيابي كرده و در تلاش است تا فعاليت‌ها را در اين زمينه توسعه دهد.

از سوي ديگر، حضور ناتو در شرق براي روسيه همواره مهم بوده و دغدغه هميشگي و يكي از پايه‌هاي اختلاف بوده است. به همين دليل روسيه تلاش‌هاي جدي‌اي را براي يافتن جايگاهي در اين كشور آغاز كرده است، تا هم از تاثيرات منفي ناتو بكاهد و هم اين‌كه پس از خروج نيروهاي ائتلاف، با گسترش موج ناامني مواجه نشود. اما اين مسئله بدان معنا نيست كه از همكاري با غرب سرباز بزند، زيرا نزديك‌ترين خطر در مورد افغانستان، نه حضور آمريكا و اروپا بلكه طالبان است.